چرا آیت‌ا...هاشمی در بین رجال مختلف تاریخی به میرازتقی خان امیر کبیر علاقه‌مند بود؟مهم‌ترین دغدغه جریان اصلاحات برای پرکردن جایگاه آیت‌ا...هاشمی چیست؟فقدان آیت‌ا...هاشمی چه تاثیری بر معادلات قدرت در منطقه استراتژیک خاورمیانه خواهد گذاشت؟
روزنامه آرمان در گفت وگویی با فیاض زاهد استاد تاریخ و تحلیلگر مسایل سیاسی می نویسد: چرا آیت‌ا...هاشمی در بین رجال مختلف تاریخی به میرازتقی خان امیر کبیر علاقه‌مند بود؟مهم‌ترین دغدغه جریان اصلاحات برای پرکردن جایگاه آیت‌ا...هاشمی چیست؟فقدان آیت‌ا...هاشمی چه تاثیری بر معادلات قدرت در منطقه استراتژیک خاورمیانه خواهد گذاشت؟
در ادامه این گفت وگو آمده است: آیا در شرایط کنونی می‌توان از آقای روحانی انتظار داشت نقشی فراتر از ریاست‌جمهوری ایفا کند؟ برای پاسخ به این سوالات با دکتر فیاض زاهد استاد تاریخ و تحلیلگر مسائل سیاسی گفت‌وگو کردیم. وی معتقد است: «از نظر پشتوانه‌ای، تعامل بخشی و خردورزی آقای روحانی بزرگ‌ترین بازنده درگذشت آیت‌ا...هاشمی است. با این وجود از نظر افکار عمومی، رأی آوری و استفاده از پرستیژ آیت‌ا...هاشمی، آقای روحانی برنده نهایی انتخابات ریاست‌جمهوری‌خواهد بود. درگذشت آیت‌ا...هاشمی می‌تواند سبب نادیده گرفتن این نقاط ضعف دولت آقای روحانی توسط مردم شود.
در شرایط کنونی مردم به این مساله توجه خواهند کرد که چه کسانی با آقای روحانی و مشی آیت‌ا...هاشمی مخالف هستند. در نتیجه مردم از کسانی که در انتخابات آینده با مشی و روش آیت‌ا...هاشمی مخالف هستند حمایت نخواهند کرد و در مقابل از فردی مانند آقای روحانی حمایت خواهند کرد که نزدیک‌ترین فرد به مشی آیت‌ا...هاشمی به شمار می‌رود». در ادامه متن این گفت‌وگو را می‌خوانید.
**درگذشت آیت‌ا...هاشمی چه پیامدهایی برای نظام و جریان‌های سیاسی ایران در پی خواهد داشت؟
هنگامی که گارسیا مارکز نویسنده شهیر آمریکای لاتین درگذشت روزنامه گاردین نوشت: « نسل غول‌ها به پایان رسید». به نظر من آیت‌ا...هاشمی نیز یکی از همین غول‌ها بود که در تاریخ معاصر ایران و پیروزی انقلاب اسلامی نقش تعیین‌کننده‌ای داشت. آیت‌ا...هاشمی نقطه تعادل و تعاملی است که یک نظام سیاسی موفق شده در 150 سال گذشته به آن دست پیدا کند. ماکیاولی در کتاب شهریار خود دو خصوصیت را برای یک رهبر سیاسی مهم تلقی می‌کند: نخست «فضیلت» و دوم زمانه سازگار یا «بخت». اگر یک سیاستمدار در یک نقطه تعادل بخش به هر دو این خصوصیات دست پیدا کند به یک نقطه تعادل رسیده که آیت‌ا...هاشمی به این نقطه رسیده بود. یک سیاستمدار خوب کسی است که در زمان و مکان مناسب حضور داشته باشد و نقطه تلاقی تاریخ و جغرافیا باشد. آیت‌ا...هاشمی ترکیبی از سنت آریستوکراتیک دیوان سالارانه ایران را در وجود خود داشت. طبقه دیوان سالاران چه قبل و چه بعد از ورود اسلام به ایران نقش تعیین‌کننده در شکل‌گیری تاریخ و هویت ایرانیان داشتند. به نظر من آیت‌ا...هاشمی را می‌توان در همین طبقه تعریف کرد.
**چرا آیت‌ا...هاشمی را در طبقه دیوان سالاران طبقه‌بندی می‌کنید؟
دلیل این مساله این است که طبقه دیوان سالاران دارای سه ویژگی برجسته بودند. ویژگی اول این طبقه «وطن پرستی» بود. دومین ویژگی «محافظه‌کاری» و ویژگی سوم این بود که این طبقه همواره مدافع منافع مردم و کشور بود. به نظر من هر سه این ویژگی‌ها در آیت‌ا...هاشمی وجود دارد. آیت‌ا...هاشمی تا یک دهه پیش یک شخصیت محافظه‌کار بودند. با این وجود ایشان در سال‌های پایانی عمر خود به دلیل احساس خطری که نسبت به نظام و کشور داشتند شکل رادیکال‌تری به خود گرفتند و ازحالت محافظه‌کاری بیرون آمدند.
خصوصیت بارز آیت‌ا...هاشمی این است که در دوران جوانی یک انقلابی است و خصوصیات یک فرد انقلابی را با خود دارد. در میانسالی محافظه‌کار است و در پایان عمر خود به یک اصلاح‌طلب یا رفرمیست تبدیل می‌شود. از سوی دیگر ویژگی ممتاز آیت‌ا...هاشمی در تمام عمر خود این است که خواهان حفظ وضع موجود و نظام سیاسی است که خود بنا گذاشته است و به هیچ دلیلی حاضر نیست این قاعده بازی را به هم بزند. آیت‌ا...هاشمی فردی بود که قبل از انقلاب به13 ایالت آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیای شرقی سفر کرده بود و با زندگی غربی به خوبی آشنایی داشت. در نتیجه علاوه بر اینکه قدرت تحلیل بالایی در زمینه مسائل داخلی داشت در مسائل بین‌المللی نیز صاحب نظر بود و با شناخت کافی در این زمینه اظهارنظر می‌کرد.
**چرا آیت‌ا...هاشمی در بین این همه رجال سیاسی تاریخ ایران به میرزاتقی خان امیرکبیر علاقه‌مند بود؟
میرازتقی خان امیرکبیر دارای سه ویژگی بارز بود که به همین دلیل آیت‌ا...هاشمی به ایشان علاقه‌مند بود. نخست وفاداری کامل امیرکبیر به ساختار سیاسی نظام قاجار بود. در تاریخ هیچ سندی وجود ندارد که امیرکبیر نسبت به ساختار نظام سیاسی قاجار و شخص ناصرالدین شاه وفادار نبوده است. ویژگی دوم امیرکبیر این بود که یکی از عوامل اصلی سرکوب جنبش «بهاییت» در ایران بود. و سومین ویژگی امیرکبیر این بود که همواره به دنبال اعتلا و استیلای ایران و بیرون آوردن ایران از زیر استعمار روسیه و انگلستان بود. بدون شک آیت‌ا...هاشمی خود را در شرایط کنونی بازتابی از شرایط امیر کبیر در دوران قاجار می‌دید و به همین دلیل با امیرکبیر احساس قرابت و نزدیک می‌کرد. در نتیجه باید عنوان کرد آیت‌ا...هاشمی معدل تحولات200 ساله تاریخ ایران است. بدون شک آیت‌ا...هاشمی یک شخصیت «نادر» و «خاص» در تاریخ معاصر ایران است و به همین دلیل با درگذشت وی ما با یک خلأ جبران‌ناپذیر مواجه شده‌ایم.
**آیت‌ا...هاشمی یک شخصیت مورداعتماد منطقه‌ای و بین‌المللی بود. به نظر شما درگذشت ایشان چه تاثیری بر روابط منطقه‌ای و بین‌المللی ایران خواهد گذاشت؟
آیت‌ا...هاشمی در فضای سیاسی ایران و در سطح منطقه یک لنگرگاه اعتماد و اطمینان بود. ایشان نقطه تعادل بخش جمهوری اسلامی بود. همه عناصر تاثیرگذار داخلی و بیرونی همواره جمهوری اسلامی را با آیت‌ا...هاشمی تحلیل می‌کردند. در شرایط کنونی که این وزنه بزرگ از فضای سیای ایران حذف شده است به نظر می‌رسد معادلات سیاسی در دوسطح به هم ریخته است. سطح اول در جریان تحول خواهی و اصلاح‌طلبی ایران است. بدون شک با درگذشت آیت‌ا...هاشمی جریان تحول خواه ایران یکی از بزرگ‌ترین کنش گران سیاسی خود را از دست داده است. سطح دوم در نظام جمهوری اسلامی است که تاکتیک‌ها و اهداف خود را با وجود وزنه‌هایی مانند آیت‌ا...هاشمی بالانس می‌کرد.
به نظر من پس از آیت‌ا...هاشمی نظام سیاسی تعادل خود را از دست داده است. در شرایط کنونی نظام سیاسی ایران یک «عقل کل» و رهبر معظم انقلاب یک مشاور صدیق و دوست اثرگذار را از دست داده است. در زمینه بین‌المللی فقدان آیت‌ا...هاشمی وزن عقلانی و منطقی رهبران خاورمیانه را کاهش می‌دهد. بدون شک وجود آیت‌ا...هاشمی یک نعمت بزرگ برای منطقه خاورمیانه بود. شاید اگر آیت‌ا...هاشمی وجود نمی‌داشت پایان دوران جنگ و ورود به عصر سازندگی برای ایرانیان امکان پذیر نبود. درایت و تدبیر آیت‌ا...هاشمی در سطح منطقه روابط ایران و عربستان را برای دو دهه تضمین کرد. این در حالی است که کنار رفتن آیت‌ا...هاشمی از تاثیرگذاری منطقه‌ای باعث شد که روابط دو کشور به هم بریزد و به نقطه قرمز نزدیک شود.
**چرا یک شخصیت سیاسی در طول عمر خود می‌تواند هم انقلابی باشد هم محافظه‌کار و هم اصلاح‌طلب؟
کنش‌های سیاسی افراد متناسب با سن، موقعیت تاریخی، خاستگاه و ایدئولوژی که در آن زندگی می‌کنند شکل می‌گیرد. در این زمینه ژرژ کلمانسو نخست وزیر فرانسه در قرن بیستم جمله‌ای معروف دارد به این مضمون: «اگر در جوانی رادیکال نباشی قلب نداری و اگر در میانسالی محافظه‌کار نباشی عقل نداری». آیت‌ا...هاشمی به هیچ عنوان اهل ریا و دورویی نبود. هنگامی که ایشان احساس کردند احمدی‌نژاد یک خطر برای نظام و انقلاب هستند از گفتن این مساله هیچ ابایی نداشتند.
آیت‌ا...هاشمی همواره در دیدارهایی که با روزنامه‌نگاران و چهره‌های سیاسی داشتند این خطر را گوشزد می‌کردند و در هشت سال دولت احمدی‌نژاد هیچگاه محافظه‌کاری نمی کردند. آیت‌ا...هاشمی در سال 88 معتقدند بودند که امکان کنترل منازعه به شکل بهتری وجود داشت و میشد با هزینه کمتری این منازعات را به پایان ببرد. از سوی دیگر در سال92 آیت‌ا...هاشمی به همراه رئیس دولت اصلاحات موفق شدند ایران را از یک گذار تاریخی مهم عبور بدهند و رویکرد جدیدی در مدیریت کشور به وجود بیاورند. به نظر من یکی از مهم‌ترین اتفاقات زندگی آیت‌ا...هاشمی رای مردم به ایشان در انتخابات مجلس خبرگان در سال94 است.
رای معنا‌دار مردم در انتخابات سال94 باعث شد که آیت‌ا...هاشمی عنوان کند: «اگر اکنون از دنیا بروم با خیال راحت از دنیا رفته‌ام. چرا که مردم خطر را احساس کرده‌اند و به همین دلیل اجازه نمی‌دهند کشور دوباره به دام افراطی‌گری بیفتد». از سوی دیگر زمان و شکل از دنیا رفتن آیت‌ا...هاشمی به شکلی بود که ایشان را در تاریخ ایران جاودانه کرد. شاید اگر ایشان چند سال دیگر و در کهنسالی و با بستری شدن در بیمارستان از دنیا می‌رفتند شرایط به گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد. نکته جالب این است که فردی با 82 سال سن و با سابقه37 سال حکومت‌داری هنگامی که از دنیا می‌رود میلیون‌ها انسان برای تشییع ایشان به خیابان‌ها می‌آیند و یک حماسه باشکوه را رقم می‌زنند.
**شما آیت‌ا...هاشمی را در قدرت تعریف می‌کنید یا بیرون از قدرت؟
آیت‌ا...هاشمی به دلیل ویژگی‌هایی که داشت همواره در قدرت تعریف میشد. این در حالی است که برخی از بدخواهان تلاش می‌کردند تعارض‌های ایشان با حاکمیت را افزایش بدهند و بین آیت‌ا...هاشمی و حاکمیت فاصله ایجاد کنند. شاید باید بین آیت‌ا...هاشمی در10 سال اخیر با آیت‌ا...هاشمی20 ساله ابتدایی انقلاب تفاوت قائل شد. با این وجود باید این نکته را در نظر داشت که آیت‌ا...هاشمی در 10 سال اخیر رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام به عنوان یک نهاد حاکمیتی بود. از سوی دیگر ایشان عضو مجلس خبرگان رهبری بودند. در نتیجه این متوهمانه است که فکر کنیم آیت‌ا...هاشمی بیرون از حاکمیت قرار داشته است. آیت‌ا...هاشمی در سال‌های اخیر به خوبی به این نکته پی برده بود که به هیچ عنوان نباید در مقابل هجمه‌های مخالفان عصبانی شود و در زمین دشمنان داخلی و خارجی بازی کند.
**در شرایط کنونی دو نوع دیدگاه در جریان اصلاحات برای جایگزینی آیت‌ا...هاشمی مطرح شده است؛ برخی معتقدند در غیاب آیت‌ا...هاشمی برخی شخصیت‌های سیاسی مانند آقایان سیدحسن خمینی، روحانی، ناطق نوری و رئیس دولت اصلاحات باید جای ایشان را پر کنند و از سوی دیگر برخی معتقدند اصلاح‌طلبان باید با خرد جمعی جای آیت‌ا...هاشمی را پر کنند. دیدگاه شما در این زمینه چیست؟
به نظر من هر دو این رویکردها باید به صورت دیالکتیکی مورد توجه جریان تحول خواه ایران قرار بگیرد. بدون شک پس از درگذشت آیت‌ا...هاشمی نقش و جایگاه رئیس دولت اصلاحات نسبت به گذشته پررنگ‌تر خواهد شد. در شرایط کنونی رئیس دولت اصلاحات یک نقطه اتکا در فرایند اصلاح‌طلبی در ایران به شمار می‌روند. از سوی دیگر در فقدان آیت‌ا...هاشمی به صورت طبیعی جایگاه تاریخی شخصیت‌هایی که شما نام بردید ارتقا پیدا خواهد کرد. این در حالی است که در مرحله بعدی نقش برخی از شخصیت‌های دیگر که قابلیت تاثیرگذاری دارند نیز ارتقا پیدا خواهد کرد. نمونه بارز این افراد علی اکبر ولایتی و علی لاریجانی است.
از سوی دیگر حاکمیت سیاسی به خوبی به این مساله آگاهی دارد که پرکردن جایگاه آیت‌ا...هاشمی در نهاد تاثیرگذاری مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام با یک عنصر افراطی امکان پذیر نیست و این جایگاه نیازمند حضور یک شخصیت با مشی آیت‌ا...هاشمی است. آیت‌ا...هاشمی یک وزنه سنگین برای حاکمیت سیاسی به شمار می‌رفتند و به همین دلیل نمی‌توان جای ایشان را با وزنه‌های سبک پر کرد. انتخاب آقای ولایتی به عنوان رئیس هیات موسسان دانشگاه آزاد نشان‌دهنده این است که نظام سیاسی علاقه‌مند است که با انتخاب شخصیت‌های معتبر و معتدل نظام سیاسی را همچنان در نقطه تعادل نگه دارد و اجازه ندهد تعادل نظام سیاسی به هم بخورد.
**آقای روحانی به دلیل جایگاهی که دارند از نزدیکی بیشتری با رهبری برخوردارند و از سوی دیگر در نقطه تلاقی جریان‌های سیاسی قرار دارند و می‌توانند تا حدودی جایگاه آیت‌ا...هاشمی را پر کنند؟آیا در شرایط کنونی می‌توان انتظاری فراتر از ریاست‌جمهوری از آقای روحانی داشت؟
بنده با تمام احترامی که برای آقای روحانی قائل هستم معتقدم که در جریان اصلاحات و تحول خواه ایران هیچ شخصیتی به تاثیرگذاری رئیس دولت اصلاحات وجود ندارد. رئیس دولت اصلاحات حتی در دوران حیات آیت‌ا...هاشمی نیز از قدرت کاریزماتیک و منحصر به فردی برخوردار بودند. با این وجود در شرایط کنونی آقای روحانی از قدرت بالاتری در چانه‌زنی در پازل قدرت برخوردار است. به همین دلیل می‌توان از آقای روحانی انتظار داشت که به دلیل جایگاهی که در اختیار دارند و به رهبری نظام نزدیک‌تر هستند، عملکرد تاثیرگذارتری در فضای سیاسی کشور از خود نشان بدهند. اگر به سخنان رئیس دولت اصلاحات پس از رحلت آیت‌ا...هاشمی دقت کنیم متوجه می‌شویم که ایشان از ضرورت هماهنگی بیشتر جریان تحول خواه با نظام سیاسی پس از درگذشت آیت‌ا...هاشمی سخن گفته‌اند که این مساله از اهمیت بسیاری بالایی برخوردار است.
در شرایط کنونی جریان اصلاحات به رهبری رئیس دولت اصلاحات تلاش زیادی از خود نشان می‌دهد که علاقه‌مند به فعالیت در چارچوب قانون اساسی و آرمان‌های انقلاب اسلامی است. از سوی دیگر به نظر می‌رسد نظام سیاسی نیز بدون اعلام رسمی به دنبال برطرف کردن برخی سوءتفاهم‌ها در این زمینه است. اگر این اتفاق رخ نمی‌داد شاید آقای روحانی به ریاست‌جمهوری دست پیدا نمی‌کرد و آقای عارف در قاعده نظام جمهوری اسلامی زمین بازی را به سود آقای روحانی ترک نمی‌کرد. آقای روحانی اگر تلاش کند ارتباط عاطفی و سیاسی خود را با چهره‌های تاثیرگذار برقرار کند به عنوان نزدیک‌ترین فرد به مشی آیت‌ا...هاشمی می‌تواند تا حدودی جای آیت‌ا...هاشمی را پر کند.
**فقدان آیت‌ا...هاشمی به عنوان مهم‌ترین حامی آقای روحانی چه تاثیری در پایگاه رای ایشان در انتخابات ریاست‌جمهوری سال96 خواهد گذاشت؟
از نظر پشتوانه‌ای، تعامل بخشی و خردورزی آقای روحانی بزرگ‌ترین بازنده درگذشت آیت‌ا...هاشمی است. با این وجود از نظر افکار عمومی، رای آوری و استفاده از پرستیژ آیت‌ا...هاشمی، آقای روحانی برنده نهایی انتخابات ریاست‌جمهوری‌خواهد بود. تشییع پیکر آیت‌ا...هاشمی و واکنش مردم سراسر کشور به درگذشت ایشان به صورت طبیعی آقای روحانی را به پرشانس‌ترین کاندیدای انتخابات ریاست‌جمهوری آینده تبدیل کرد. بدون شک به آقای روحانی انتقادات جدی در زمینه مدیریتی، اقتصادی و تعهداتی که در دوران مبارزات انتخاباتی خود داده بود وارد است و در این مساله هیچ گونه تردیدی وجود ندارد. البته از این نکته نباید غافل شویم که آقای روحانی از ابتدای روی کار آمدن با مشکلاتی مواجه بود که رئیس دولت اصلاحات نیز در دوران ریاست‌جمهوری خود با آن روبه رو نبود.
با این وجود ضعف آقای روحانی در مدیریت میانی دولت، فقدان هارمونی در تیم اقتصادی و برطرف نکردن دغدغه‌های معیشتی مردم مهم‌ترین انتقاداتی است که به دولت آقای روحانی وارد است. با تمام این اوصاف درگذشت آیت‌ا...هاشمی می‌تواند سبب نادیده گرفتن این نقاط ضعف توسط مردم شود. در شرایط کنونی مردم به این مساله توجه خواهند کرد که چه کسانی با آقای روحانی و مشی آیت‌ا...هاشمی مخالف هستند. در نتیجه مردم از کسانی که در انتخابات آینده با مشی و روش آیت‌ا...هاشمی مخالف هستند حمایت نخواهند کرد و در مقابل از فردی مانند آقای روحانی حمایت خواهند کرد که نزدیک‌ترین فرد به مشی آیت‌ا...هاشمی به شمار می‌رود.
*منبع: روزنامه آرمان، 1395.11.16
نظر شما
