کاهش نابرابری فرصت ها

روزنامه تعادل در گزارشی نوشت: یک گروه پژوهشی تلاش کرده ‌اند که از طریق سنجش برخی از متغیرهای مربوط به مخارج خانوارهای شهری ایران، میزان نابرابری در فرصت ‌ها در سال ‌های بعد از جنگ تا سال 90 را بررسی کنند.

در این گزارش می خوانیم: نابرابری فرصت ‌ها یکی از مباحث مربوط به فقر و نابرابری است که آن را با شاخص «تحرک درآمدی» می ‌سنجند. پژوهشگران این مطالعه (حسین راغفر، میرحسین موسوی و بتول آذری نبی) به این نتیجه رسیده ‌اند که طی این سال‌ها تحرک مطلق در کشور پایین بوده و نابرابری فرصتی طی زمان در حال کاهش است، اما نکته مهم این است که سرعت این کاهش نابرابری پایین است. پایین بودن تحرک مطلق بیانگر آن است که نابرابری طی زمان استمرار خواهد یافت و تلاش فردی نمی‌ تواند بر نابرابری غلبه کند.

** اثر هدفمندی یارانه ‌ها بر نابرابری

کارشناسان یکی از عوامل مهم در کاهش نابرابری درآمدی را اجرای سیاست هدفمندی یارانه‌ ها می ‌دانند، موضوعی که در تحقیق حاضر به آن پرداخته نشده است. در واقع این تحقیق تا سال 90 را مورد بررسی قرار داده که سالی است که ضریب جینی به ‌طور فزاینده‌ یی به دلیل هدفمندی یارانه ‌ها کاهش یافت. بر اساس آمارها، ضریب جینی به عنوان یکی از شاخص‌ های نابرابری درآمدها در میان دهک‌ های جمعیتی ایران در سال 88 به ‌شدت افزایش یافته و به 41 درصد رسیده است، اما این میزان از نابرابری در سال 90 با بهبودی 4 واحد درصدی به 37 درصد رسید. برخی کارشناسان علت این بهبود نسبی را اجرای هدفمندی یارانه ‌ها عنوان می‌ کنند؛ سیاستی که به سرعت اثر خود را از دست داد و باعث شد شاخص ضریب جینی در سال ‌های 93 و 94 دوباره به ترتیب به 38 و 39 درصد برسد. به همین اعتبار پژوهشگران دیگری با استفاده از شاخص تحرک درآمدی و به وسیله همین روش، به آزمون نابرابری فرصت‌ ها در قبل و بعد از هدفمندی یارانه‌ ها پرداخته ‌اند. نتایج پژوهش این افراد نشان می‌دهد که طی سال‌های 1389-1363 (قبل از اجرای قانون هدفمندی یارانه‌های نقدی) تحرک مطلق و شرطی در ایران پایین و نابرابری فرصتی طی زمان در حال کاهش بوده، اما سرعت کاهش نابرابری در این مقطع پایین بوده است. 

بنابراین تفاوت بین افراد فقیر و ثروتمند طی زمان تا حدودی کاهش یافته، اما این همگرایی بسیار ضعیف بوده است. درواقع نتایج این پژوهش نشان می ‌دهد تا حدودی وضعیت افراد فقیر نسبت به گذشته بهتر شده، ولی نابرابری بین آنها هنوز هم تا حدودی زیاد است؛ نتیجه ‌یی که در پژوهش حاضر هم تایید شده است. اما در پژوهش دوم اثر اجرای قانون هدفمندی یارانه ‌های نقدی نیز مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته که نتایج آن حاکی از این است که پس از اجرای قانون هدفمندی یارانه ‌های نقدی، نابرابری بین افراد فقیر و غنی بالاست، اما نسبت به سال‌ های پیش از اجرای قانون، اندکی افزایش را نشان می ‌دهد.

** تحرک درآمدی؛ مطالعه پانلی فقر

اکثر مطالعات انجام شده در زمینه فقر به صورت ایستا هستند، اما در بیشتر موارد، بررسی تغییرات رفاه در یک جامعه از طریق بررسی پویا از توزیع درآمدی امکان ‌پذیر است. درواقع بررسی ایستا از فقر، به خوبی نابرابری را در یک جامعه منعکس نمی ‌کند. مطالعه ‌یی که از سوی برخی اساتید و دانشجویان دانشگاه الزهرا صورت گرفته است، می‌ کوشد با نگاهی پویا فقر و نابرابری در ایران را مطالعه کند. این مطالعه سعی کرده است یکی از مباحث مرتبط با نابرابری را با نگاهی پویا مورد بررسی قرار دهد، به همین اعتبار از شاخصی با عنوان «تحرک درآمدی» استفاده کرده است. 

تحرک درآمدی مربوط به تغییرات وضعیت اقتصادی خانوارها از یک دوره زمانی یا یک نسل به نسل دیگر است. مزیت اصلی تحرک درآمدی، اندازه‌ گیری نابرابری فرصتی و سلامت اقتصادی یک کشور است. این شاخص از طریق تغییرات توزیع درآمدی خانوارها طی زمان، میزان نابرابری فرصتی را اندازه می ‌گیرد. این معیار به موقعیت اجتماعی و اقتصادی افراد وابسته است. تفاوت در شرایط اجتماعی و اقتصادی افراد می ‌تواند باعث به وجود آمدن نابرابری فرصت ‌ها شود. نابرابری اجتماعی و اقتصادی می ‌تواند مربوط به شرایط کنونی یا آتی افراد و خانوارها باشد؛ مانند نابرابری در فرصت ‌های شغلی، تحصیلی، درآمدی یا مصرفی، موقعیت خانوادگی و موارد دیگر. 

این حالت نشان می ‌دهد افرادی که فاقد جایگاه اجتماعی و اقتصادی بهتری هستند، روز به‌ روز فقیرتر خواهند شد. نتیجه چنین وضعیتی رشد نابرابری بین افراد آن جامعه است. بروز چنین نابرابری‌ هایی منجر به شکل ‌گیری فقر می ‌شود که اگر به نحو مناسبی با آن برخورد نشود، می‌ تواند بازتولید شده و از نسلی به نسل دیگر منتقل شود. به ‌طور مثال اگر 2 جامعه در نظر گرفته شوند که تحرک درآمدی بین آنها متفاوت است، انتظار می ‌رود سطح رفاه و میزان نابرابری در این 2 جامعه نیز با یکدیگر متفاوت باشد. خانوارهایی که در جامعه ‌یی با تحرک درآمدی بالاتر زندگی می‌ کنند، انگیزه بالاتری برای تلاش بیشتر جهت بالا بردن توزیع درآمدی خود دارند؛ زیرا در این جامعه، نابرابری فرصتی (نابرابری در فرصت‌های شغلی، تحصیلی، درآمدی و از این قبیل) در بین افراد کمتر است. افراد این جامعه به دلیل پایین بودن نابرابری فرصتی، رفاه بیشتری را تجربه می ‌کنند. عکس این قضیه در مورد افرادی صدق می ‌کند که در یک جامعه با تحرک درآمدی پایین‌ تر زندگی می ‌کنند. در این جامعه، نابرابری فرصتی بالاست. این حالت نشان می‌ دهد افرادی که جایگاه اجتماعی و اقتصادی بهتری دارند، همواره در آن جایگاه باقی خواهند ماند، اما افرادی که فاقد چنین جایگاهی هستند، روز به ‌روز فقیرتر خواهند شد.

برخی از صاحبنظران معتقدند که در ایران کنونی به دلیل افزایش کمیت افراد تحصیلکرده و در کنار آن افت شدید کیفیت آن در سال ‌های اخیر به همراه گسترش مراکز آموزش عالی خصوصی، شاهد از بین رفتن آموزش و تحصیلات به‌عنوان شاخص ‌هایی که می ‌توانند تحرک درآمدی در خانواده‌ها به وجود آورند، بوده ‌ایم. یوسف اباذری در یکی از سخنرانی‌ های اخیر از آموزش در ایران به‌ عنوان تنهاترین راه خانواده‌ های طبقات پایین جامعه، برای تغییر طبقه یا درآمد آنها یاد کرده بود. به همین منظور این جامعه‌ شناس شدیدا از خصوصی شدن آموزش عالی انتقاد کرده و گفته بود که با این سیاست، فقر طبقات پایین ابدی خواهد شد. یکی از مواردی که در این زمینه می‌توان ذکر کرد، تفاوت شدید فرصت ‌ها در میان زن ‌ها و مردها در کشور است. فقر و نابرابری در نسل سنی زنان به‌ عنوان یکی از مسائل اصلی فرآیند توسعه در جامعه مطرح است که در سال‌ های اخیر تلاش شده است راهبردهایی جهت کاهش آن اتخاذ شود. در این زمینه نیز یکی از مباحث مرتبط با فقر و نابرابری، تحرک درآمدی است.

به ‌طور کلی موضوع پژوهش راغفر هم همین نکات مورد اشاره اباذری است، اما نتیجه ‌گیری راغفر این است که تحرک و پویایی درآمدی به‌طور خزنده و آرامی در حال بهبود است. انتقادی که می ‌توان به این پژوهش داشت این است که تا سال 90 را مورد بررسی قرار داده، یعنی سالی که ضریب جینی به‌طور فزاینده‌ یی کاهش یافت و هنوز شاهد رشد فزاینده تحصیلکرده‌ های بیکار و خصوصی شدن آموزش عالی نشده بودیم. همانطور که گفته شد، ضریب جینی در سال‌های بعد از 90 دوباره شروع به افزایش کرد.

** همگرایی بسیار ضعیف اغنیا و ضعفا

مقادیر به دست آمده در این روش نشان می ‌دهد که با گذشت زمان میزان نابرابری کاهش می ‌یابد اما سرعت کاهش نابرابری بسیار پایین است. با این توضیح که به عنوان مثال مقدار تحرک مطلق در دوره سالانه 0.97 تخمین زده شده است، درحالی‌که در دوره‌های 3، 4 و 5 سال، مقدار تحرک مطلق به ترتیب 0.80، 0.73 و0.68 به دست آمده است. این مقادیر حاکی از آن است که با گذشت زمان، مقدار تحرک مطلق افزایش می ‌یابد. لذا یک اختلاف درآمدی 10 درصدی بین خانوارها بعد از یک سال به 9.7 درصد می ‌رسد. در این حالت، تنها 0.3 درصد از اختلاف بین افراد فقیر و غنی برطرف شده است. اگر نابرابری در دوره 3سال بررسی شود، این اختلاف بعد از 3سال به 0.8 درصد رسیده است؛ یعنی حدود 2درصد اختلاف درآمدی بین افراد فقیر و غنی رفع شده است و هنوز حدود 8 درصد اختلاف درآمدی باقی مانده و در دوره‌های 4 و 5 سال، این میزان به 7.3 و 6.7 درصد رسیده است.

به عبارتی بعد از 4 و 5 سال، حدود 2.7 و 3.2 اختلاف درآمدی رفع می ‌شود. محاسبات این پژوهش نشان می ‌دهد که با گذر زمان، اختلاف درآمدی بین افراد فقیر و غنی کمتر شده و این اختلاف از 9.7 به 6.8 رسیده است. بنابراین این امکان وجود دارد که تا حدودی تفاوت بین افراد فقیر و ثروتمند در طی زمان کاهش یابد، اما این همگرایی بسیار ضعیف خواهد بود. درواقع تا حدودی وضعیت افراد فقیر نسبت به گذشته بهتر می ‌شود، ولی نابرابری بین آنها هنوز هم تا حدودی زیاد است.

*منبع: تعادل 1395.11.4