زرنگ بازی در زیرزمین

روزنامه ابتکار در صفحه درنگ به بررسی رفتار شهروندی در مترو پرداخت و نوشت: برای رفتارهای ناهنجار شهروندان در مترو با وجود ایجاد زیرساخت ها باید فرهنگ سازی توجه ویژه ای داشت.

ساعت هنوز از 7 گذر نکرده. ایستگاه مترو مملو از جمعیتی است که به انتظار قطار ایستاده اند. عده ای بر روی صندلی های زرد رنگ ایستگاه نشسته اند و جمعیت کثیری ایستاده اند تا قطار بیاید. همه خسته و خوابالودند. زنی غر و لند کنان می گوید: «این سومین قطاری است که رفته و نتوانستم سوارش شوم» آن دیگری می گوید: «این بار هر طور شده سوار می شوم وگرنه باید غر زدن های رئیسم را بشنوم» در همین حال قطار از راه می رسد و خیل عظیم مردم به جنگ یکدیگر می شتابند. 

حتما صبح ها هنگام رفتن به محل کارتان در اتوبوس و مترو یا در هنگام بازگشت از محل کارتان با صحنه های این چنینی مواجه شده اید، صحنه هایی خشونت آمیز و خارج از فرهنگ که شما را وادار به تامل می کند. صحنه هایی که کم کم دارد خود به عنوان یک فرهنگ در کشور جا می افتد.

مترو 17 سال است که در تهران راه اندازی شده اما مشکلات فرهنگی در آن جا خوش کرده و دست بردار نیست. با وجود اینکه شرکت بهره برداری مترو در تهران در طول این سال ها سعی در فرهنگ سازی این تکنولوژی جدید داشته اما همچنان مسافران این قطار زیر زمینی برای رفت و آمد در آن هر روز با مشکلات بسیاری دست به گریبان می شوند و در این میان این فرهنگ ایرانی است که زیر سوال می رود. 

خیلی ها می گویند انسانیت و مردانگی در کشور رنگ باخته و احترام از بین رفته است. فرهنگی که در آن احترام حرف اول را می زد و فتوت و جوانمردی جای خود را به زرنگی داده است. تعارف های از روی احترام هنگام ورود و خروج ایرانی ها حالا به زد و خوردهای ناهنجار تبدیل شده است.اما نکته قابل توجه در این اتفاق فرهنگی تاثیری است که بر تفکر همگانی یا میان ذهنیت جمعی در طول بازتولید این شیوه تفکری می گذارد، به عبارت دیگر طرز فکر یا تلقی این موضوع که تغییر رفتاری در نسل های متاخر در جریان است، این فرضیه و واکنش متعاقب را پر رنگ تر خواهد کرد برای مثال فشار آوردن به یک شخص هنگام سوار شدن مترو، رفتاری هم شکل آن را ترتیب می دهد و نهایتا هردو طرف خشگین از عمل مقابل می شوند و شاید در ادامه این موضوع ادامه روز را برای شخص تغییر دهد.

اما با لحظه ای تامل و تعویض ذهنی این رفتار با همان نگرش مثبت سنتی ایرانی یعنی اتخاذ فتوت و بلند نظری می توان این اتفاقات کوچک روزانه را نه تنها به صورتی کوچک حل کرد بلکه آن را به برخوردی مثبت تبدیل کرد. 

نشستن روی صندلی مترو برای تهرانی ها یک رویا محسوب می شود. قطارها همیشه مملو از جمعیتند و نشستن بر روی آن زرنگی و چابکی می خواهد. مجید ابهری، آسیب شناس اجتماعی در این باره به «ابتکار» می گوید: کسانی که زرنگی را نوعی فضیلت اخلاقی به شمار می آورند به حقوق شهروندی پای بند نیستند. وقتی که زرنگی یک فضیلت شود ما باید شاهد چنین رفتارهایی در مراکز عمومی باشیم.

او آموزش و فرهنگ سازی را رکن اصلی کاهش این گونه رفتارها می داند و می گوید: وقتی در جامعه دولت در آموزش کم کاری کند و نهادهای فرهنگی در امور جامعه دخالتی نداشته باشند و از طرف دیگر به تبعیض های اجتماعی و شکاف های طبقاتی با اختلاس های کلانی دامن زده می شود، زرنگی نیز در مردم به عنوان یک فرهنگ نهادینه می شود.

او در ادامه می گوید: دولت ها برای ایجاد زیر ساخت های لازم هزینه کافی نمی کند. امکانات اگر زیاد باشد ما شاهد رفتارهای و برخوردهای ناشایست در مترو نخواهیم بود. البته تا زمانی که فرهنگ سازی نشود این ماجرا با وجود افزایش قطار همچنان ادامه خواهد داشت. 

نادر صادقیان، جامعه شناس و پژوهشگر فرهنگی در این باره به «ابتکار» می گوید: رفتارهای ناهنجار در مترو مثل هر پدیده اجتماعی دیگری چند علتی است. علل و عوامل متعددی در این زمینه تاثیر گذار هستند. فرهنگ معلول علت های متعددی از جمله اقتصادی و سیاسی است. 

او با بیان اینکه مقوله فرهنگ و اقتصاد بر روی هم تاثیر گذار هستند، می گوید: اگر تعداد واگن ها از فردا صبح دو برابر شود این ناهنجاری ها کاهش پیدا خواهد کرد. وقتی منابع و امکانات کم شود ناهنجاری ها نیز بیشتر می شود. اینجاست که اقتصاد وارد عمل می شود و فرهنگ معلول می شود و اقتصاد عامل علی و اثر گذار می شود. بعید است که یک پدیده ای باشد که در آن سیاست، اقتصاد و فرهنگ به نوعی موثر نباشند. البته در مقاطعی ممکن است میزان تاثیر هر کدام از آنها بیشتر یا کمتر باشند. 

صادقیان ادامه می دهد: سیاستگذارانی که مدیریت امور شهری را برعهده می گیرند باید بداند که موضوع حمل و نقل عمومی یک اولویت است و باید به مراتب بیشتر از سایر امور بر روی آن سرمایه گذاری شود. چه از نظر سخت افزاری یعنی دستگاه ها و چه از نظر نرم افزاری یعنی آموزش عمومی باید بر روی آن کار کرد. البته در چند سال اخیر در مترو آموزش عمومی آغاز شده اما بهتر است که متنوع تر و فراگیر تر شود. 

او فرهنگ زرنگی را در ایرانیان رد می کند و می گوید: مراقب باشیم که این موضوع را به همه تعمیم ندهیم. در این سفر درون شهری با مترو و اتوبوس خیلی از افراد هنوز هم فتوت دارند. این قضیه را بیش از چیزی که هست، بزرگ نمایی نکنیم و در آن اغراق نورزیم. اما واقعیت این است که این مسئله وجود دارد. مردم درگیر مسائل معیشتی و اقتصادی هستند. بحران رکود تاثیرات روانی در جامعه خواهد داشت. در چهره آدم ها می شود دید که در چه افکاری هستند. همین باعث می شود که آستانه تحمل روانی بخش عظیمی از مردم جامعه پایین بیاید. علت آن فشارهای بیرونی است. من تحلیل روانشناختی در این رابطه را قبول ندارم و نمی پذیرم که ایرانی ها را بی فرهنگ بنامند. مسائل فرهنگ معلول است و نه علت. این موضوع انقدر واضح است که نیاز به بحث ندارد. وقتی که قطار کم باشد به قدری که با هر بار رفتن قطار خیل عظیمی از مردم باید در ایستگاه های قطار بایستند. نبود قطار یک معضل اقتصادی است که تاثیر آن روانی، فرهنگی و اخلاقی است. 

او ادامه می دهد: باید دید که فتوت و جوانمردی در کدام بستر تاریخی در ایران وجود داشته است. هیچ کدام از این عوامل تخریبی و تاثیر گذار در قرن های قبل نبوده است. اگر شهروندان امروزی را در شرایط زندگی اجدادشان قرار دهیم حتما آنها هم اهل فتوت می شوند. همه دوست دارند خوب باشند اما شرایط است که اجازه نمی دهد. البته نمی توان نقش فرد را رد کرد. اما این موضوع وجود دارد که نقش فرد بر اثر عوامل آسیب زایی که روز به روز به وجود می آید کم رنگ تر می شود. عوامل آسیب زایی اقتصادی، سیاسی بر کنش روزمره انسان ها، فرهنگ و اخلاقیات آنها تاثیر مثبت و منفی می گذارد که معضلات زندگی شهری این تاثیرات را بیشتر منفی کرده است. 

این جامعه شناس می گوید: وقتی منابع کمیاب شد رقابت ها تخریبی می شود. من با تحلیل روانشناختی این مقوله که افراد علت هستند موافق نیستم. هیچ کسی زرنگ یا سودجو به دنیا نمی آید. شرایط آنقدر به او لطمه میزند که فرد را زرنگ بار می آورد. این اصلا خوب نیست که صفاتی را به ایرانی بودن پیوند می دهیم. اگر شرایط مساعد باشد اکثریت به بهترین نحو رفتار می کنند. 

صادقیان ادامه می دهد: معضلات زندگی کلان شهری تراکم، ترافیک و آلودگی هوا و ازدحام اخلاقیات را تخریب کرده و تا موقعی که این عوامل برطرف نشود نمی توان انتظار داشت که این رفتارهای سوء از میان رود. تاخیر یا پس افتادگی فرهنگی هم وجود دارد. فرهنگ مادی مثل فناوری ها و تکنولوژی های جدید و کالاهای لوکس به کشورها وارد می شوند ولی فرهنگ استفاده از آن چندین نسل طول می کشد چرا که این ابزارها وارداتی است و از دورن نجوشیده و درون زا نبوده است و فرهنگ آن نیز متعاقبا مکانیکی و تقلیدی است. بنابراین فرهنگ استفاده از آن به سرعت در افراد به وجود نمی آید.