بانکداری ایرانی- رئیس کمیسیون انرژی اتاق تعاون ایران گفت: یکی از موانع اصلی در توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی، کمبود مواد اولیه است. این موضوع ناشی از توسعه نامتوازن صنایع پتروشیمی است که در برخی زنجیره‌ها از جمله پروپیلن توسعه پیدا نکرده‌اند.
به گزارش فارس، ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارنده منابع هیدروکربوری دنیا، ظرفیت بالقوه بالایی برای رونق و جهش تولید در صنعت نفت کشور دارد، به شرط اینکه این منابع نفت و گاز و میعانات گازی به جای صادرات به شکل خام، در واحدهای پتروپالایشی و پتروشیمیها و صنایع تکمیلی (پایین‌دستی پتروشیمی) تزریق شده و مسیر خود تا انتهای زنجیره ارزش را طی کند.
واضح است که با حرکت از خام‌فروشی منابع هیدروکربوری به سمت آخرین حلقه زنجیره ارزش در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی، ارزش افزوده و اشتغالزایی ده‌ها و صدها برابری برای کشور ایجاد می‌شود. به بیان دیگر فرض کنید وزارت نفت به جای خام‌فروشی نفت، آن را در پتروپالایشگاه‌ها (واحدی ادغامی از پالایشگاه و پتروشیمی) تزریق کرده و بدین صورت مشتقات پروپیلن را تولید کند.
این مشتقات پروپیلن می‌تواند به عنوان ماده اولیه صنایع تکمیلی در صنایع بسته‌بندی، یونولیت، پلاستیک، خودرو، نساجی، ساختمان، چرم مصنوعی، کفش و ... مورد استفاده قرار گیرند. همانطور که گفته شد در مسیر گذر از خام‌فروشی منابع هیدروکربوری، ایستگاه پایانی نباید در احداث پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمیها تعریف شود، بلکه محصولات تولیدی این واحدها نیز می‌تواند به عنوان مواد اولیه در صنایع تکمیلی مورد استفاده قرار گیرد.
به طور کلی هر چه از خام‌فروشی منابع هیدروکربوری به سمت احداث پتروپالایشگاه‌ها و پتروشیمیها و سپس توسعه صنایع تکمیلی حرکت کنیم، میزان ایجاد ارزش افزوده و اشتغالزایی و تحریم‌گریزی به ازای هر گامی که برداشته می‌شود به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش می‌یابد به گونه‌ای که حتی ارزش افزوده و اشتغالزایی و تحریم‌گریزی صنایع تکمیلی بسیار بیشتر از پتروشیمی‌هاست.
تصویر 1- زنجیره ارزش در صنعت نفت
اما علیرغم اهمیت صنایع تکمیلی در کشور، بنگاه‌های تولیدی فعال در این صنایع با موانع و چالش‌های جدی دست و پنجه نرم می‌کنند و حمایت‌ها و پشتیبانی‌های لازم از صنایع پایین‌دستی پتروشیمی (صنایع تکمیلی) صورت نمی‌گیرد که ضروری است در سال «تولید، پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها» به بررسی موشکافانه آن پرداخته شود.
با توجه به نقش این صنایع در رونق تولید در کشور و جایگاه صنایع تکمیلی در شکوفایی اقتصاد ملی با حسین دور رئیس کمیسیون انرژی اتاق تعاون ایران و رئیس هیات مدیره اتحادیه سراسری تعاونی‌های تامین نیاز صنایع پایین‌دستی به گفتگو نشستیم تا به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های این صنعت بپردازیم.
مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:
*سهم 3 درصدی اولین دارنده منابع هیدروکربوری از بازار پلیمری منطقه
فارس: در ادامه روند سال‌های گذشته، شعار سال 1400 هم با محوریت تولید داخلی و ملی مطرح شده است که نشاندهنده اهمیت پشتیبانی از تولید ملی و مانع‌زدایی از مسیر تولیدکنندگان است. صنایع پایین دستی پتروشیمی به عنوان یک صنعت کلیدی در کشور چه ظرفیت‌ها و فرصت‌هایی برای جهش تولید در کشور دارد؟
دور: در بخش پلیمری صنایع پایین‌دستی پتروشیمی، حدود 15 میلیون تن ظرفیت دریافت مواد اولیه و تولید مصنوعات پلیمری وجود دارد. در حال حاضر سالانه تنها حدود 3.6 میلیون تن مواد اولیه در بورس کالا برای صنایع پلیمری عرضه می‌شود که با مواد ضایعاتی و وارداتی در مجموع به اندازه 4 میلیون تن مواد اولیه برای این صنایع تامین می‌شود.
برآورد ما این است که از 15 میلیون تن ظرفیت در صنایع پلیمری، حدود 3 میلیون تن آن ظرفیت واقعی نیست، بنابراین اختلاف ظرفیت واقعی صنایع پلیمری و مواد اولیه دریافتی نشان می‌دهد که حدود 8 میلیون تن ظرفیت بالقوه و بلااستفاده در این صنایع وجود دارد.
باید در سال «تولید، پشتیبانی‌ها و مانع‌زدایی‌ها» فکری به حال آزادسازی این ظرفیت کنیم. این ظرفیت مازاد برای افزایش تولید درحالی بلااستفاده باقی مانده است که سوله تولید، ماشین‌آلات و زیرساخت‌های یوتیلیتی برای جهش تولید در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی آماده است.
فارس: هر چند امکان افزایش تولید در صنایع پلیمر وجود دارد، اما آیا بازاری هم برای فروش محصولات هست؟
دور: بر اساس گزارش اتاق بازرگانی، در کشورهای اطراف ایران، 134 میلیارد دلار بازار محصولات پلیمری وجود دارد که سهم ایران حدود 3.8 میلیارد دلار است. برای تسخیر این بازار حدود 130 میلیارد دلاری، ما دانش پلیمری لازم را داشته و رتبه هفتم در دنیا را در این حوزه در اختیار داریم.
عمده معاملات پلیمری ما با کشورهای همسایه بر اساس ارزهای محلی صورت می‌گیرد. صنایع پایین‌دستی پتروشیمی تحریم‌گریز هستند. مقام معظم رهبری تاکید کردند که رفع تحریم‌ها یک موضوعی است که باید پیگیری شود، اما راهبرد اصلی در مواجهه با تحریم، بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی است که باید برای آن برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کرد.
صنایع پایین‌دستی پتروشیمی یکی از پیشران‌های تولید است و به ازای هر یک میلیون تن تولید در این صنعت 200 هزار شغل در کشور ایجاد می‌شود. پس اگر ما بتوانیم آن 8 میلیون تن ظرفیت خالی در این صنعت را فعال کنیم، می‌توانیم 1.6 میلیون شغل ایجاد کنیم. صنایع پایین‌دستی پتروشیمی هم پیشران تولید هستند و هم پیشران بی‌اثر کردن تحریم‌های آمریکا.
اگر بتوان از این 130 میلیارد دلار بازار منطقه‌ای، حدود 25 میلیارد دلار را تصاحب کرد، معادل 5 برابر میزان صادرات نفت در سال جاری درآمدزایی برای کشور ایجاد خواهد شد.
* پتروشیمیها مطابق نیاز داخلی و صادراتی توسعه نیافته‌اند
فارس: وقتی هم ظرفیت افزایش تولید در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی وجود دارد و هم بازار کشورهای همسایه برای فروش این محصولات فراهم است، پس چه چالش‌ها و موانعی در مسیر بنگاه‌های تولیدی قرار دارد که باعث شده، سهم ایران از بازار پلیمری کشورهای همسایه کمتر از 3 درصد باشد؟
دور: نظرسنجی و پیمایش علمی که صورت گرفت نشان می‌دهد که بیش از 92 درصد از تولیدکنندگان صنایع پایین‌دستی، مشکلِ کمبود مواد اولیه را به عنوان اصلی‌ترین مانع توسعه این صنعت عنوان کرده‌اند. نکته جالب توجه اینکه مواد اولیه موردنیاز صنایع پایین‌دستی، توسط پتروشیمیها تولید می‌شود و در کشوری که پتروشیمیها خودشان تولیدکننده و صادرکننده مواد اولیه هستند، تولیدکنندگان ایرانی با مشکل کمبود مواد اولیه مواجه هستند.
فارس: آیا کمبود مواد اولیه صنایع پایین‌دستی، به دلیل کمبود تولید این مواد اولیه توسط پتروشیمی‌هاست یا نه تولید به اندازه کافی وجود دارد ولی توزیعِ این مواد دچار مشکل است؟
دور: به طور کلی ما در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی با کمبود مواد اولیه بدین معنا که کمبود تولید مواد اولیه در صنایع پتروشیمی وجود داشته باشد مواجه نیستیم. در کشور ما سالانه 8.2 میلیون تن محصولات پلیمری تولید می‌شود و مصرف مواد اولیه صنایع پایین‌دستی نیز 3.8 میلیون تن است، حال سوال بنده این است که چرا توزان در بازار برای خرید مواد اولیه وجود ندارد و رقابت بر سر خرید مواد اولیه از پتروشیمیها ایجاد می‌شود؟
وقتی رقابت برای خرید مواد اولیه ایجاد می‌شود، یعنی یکسری مشکلات وجود دارد. متاسفانه توسعه صنایع پتروشیمی منطبق بر نیازهای داخلی نبوده است تا بتواند مواد اولیه موردنیاز صنایع پایین‌دستی پتروشیمی را تامین کند. پتروشیمیها نه تنها متناسب با نیاز داخلی توسعه پیدا نکرده‌اند بلکه توسعه آنها منطبق بر بازارهای صادراتی هم نیست. در صنایع پتروشیمی، تمرکز اصلی صرفا بر تولید پلی‌اتیلن بوده و از تولید پلی پروپیلن و پلی اتیلن ترفتالات (پِت) غفلت شده است.
حجم عظیمی از مشکلات تولیدکننده‌های پلیمری مربوط به کمبود مواد اولیه است، البته ما به طور کلی با کمبودِ تولید مواد اولیه موردنیاز مواجه نیستیم، بلکه مشکل اصلی ما نقص در توزیع مواد اولیه است که باعث می‌شود به تعداد زیادی از تولیدکنندگان، مواد اولیه نرسد و در نتیجه با کمبود مواد اولیه مواجه شوند. یعنی سیستم توزیع مواد اولیه در صنایع پایین‌دستی به شدت آسیب‌زننده است.
بر اساس آمار رسمی بیش از 13 هزار واحد صنفی و صنعتی در بخش پایین‌دستی پتروشیمی فعال هستند و پروانه فعالیت دارند. اما از این تعداد واحد، کمتر از 2 هزار واحد به صورت مستمر مواد اولیه‌شان را از بورس کالا خرید می‌کنند. به بیان ساده این 2 هزار واحد تولیدی، مواد اولیه را از بورس کالا میخرند و به 11 هزار واحد دیگر نیز می‌فروشند.
همین موضوع نشان می‌دهد که سیستم توزیع مواد اولیه موردنیاز صنایع پایین‌دستی چقدر ایراد دارد و ما نیاز داریم سازوکارهای کمکیِ بورس کالا به وجود بیاید تا بتوان به طور مستقیم مواد اولیه را در اختیار این بنگاه‌های تولیدی کوچک قرار داد.
*وزارت نفت برای افزایش تولید مشتقات پروپیلن، پلی اتیلن ترفتالات و پی.وی.سی برنامه‌ریزی کند
فارس: البته فکر کنم نه در همه محصولات ولی حداقل در چند ماده اولیه موردنیاز صنایع پایین‌دستی، واقعا کمبود تولید هم وجود دارد و مشکل این صنایع صرفا به نحوه توزیع بازنمی‌گردد. نظر شما در این باره چیست؟
دور: بله درست است، مصرف برخی از مواد اولیه بیشتر از تولید آن در کشور است. که از جمله این مواد اولیه می‌توان به پلی پروپیلن و پلی اتیلن ترفتالات اشاره کرد. به همین دلیل در ادوار مختلف که صنایع پایین‌دستی به مشکل کمبود این مواد اولیه برمی‌خوردند، مجبور بودند این مواد را در یک رقابت شدید و با افزایش قیمت 70-80 درصدی خریداری کنند.
اما در سایر مواد اولیه مثل پلی اتیلن‌ها، پلی استایرن‌ها و حتی PVCها مشکلات چندانی از جنبه میزان تولید نداریم. درباره ماده PVC البته در سال‌های 95 و 99 مشکلاتی در حوزه تولید این ماده اولیه ایجاد شد که بحران‌آفرین شد، زیرا در این دو سال به دلایلی تولید این ماده اولیه در پتروشیمیها کاهش یافت و بدین صورت با کاهش عرضه و ثابت بودن تقاضا، قیمت این مواد اولیه افزایش پیدا کرد.
مستحضر هستید که افزایش قیمت مواد اولیه، در نهایت باعث افزایش قیمت محصول تولیدی در صنایع پایین‌دستی می‌شود و مردم متقاضی این محصول مجبور می‌شوند محصولات پلیمری را با قیمت بالاتری خریداری کنند. الان هم که محصولات پلیمری در همه کالاها مورد مصرف قرار می‌گیرند، در نتیجه وزارت نفت و وزارت صمت باید فکری به حال تامین پایدار نیاز صنایع پایین‌دستی به مواد اولیه کنند.
درباره ماده PVC هم مسئولان مربوطه توجه داشته باشند که مصرف این ماده در صنایع پایین‌دستی در حال افزایش است و میزان مصرف در حال رسیدن به رقم میزان تولید این ماده اولیه در پتروشیمی‌هاست. همچنین در حوزه تولید پلی اتیلن ترفتالات هم هیچ طرح توسعه‌ای که تا 3-4 سال آینده وارد مدار شود تعریف نشده است و این موضوع صنایع پایین‌دستی پتروشیمی را در چند سال آینده برای تامین پت به عنوان مواد اولیه دچار چالش خواهد کرد.
همچنین چالش تامین PVC هم در چند سال آینده پیش‌بینی می‌شود، چون میزان مصرف با تولید در حال سر به سر شدن است. متاسفانه عمده طرح‌های بالادستی پتروشیمی که افتتاح می‌شوند، طرح‌های اوره و آمونیاک و متانول هستند و به محصولات پلیمری همچون پلی پروپیلن، پلی اتیلن ترفتالات و PVC بی‌توجهی شده است.
* تمرکز وزارت نفت بر خام‌فروشی LPG است نه توسعه زنجیره پروپیلن
فارس: همانطور که اشاره کردید یکی از کمبود مواد اولیه از جمله مشتقات پروپیلن برای صنایع پایین‌دستی وجود دارد. یکی از راهکارها برای تولید مشتقات پروپیلن به خصوص پلی پروپیلن، احداث واحدهای PDH پتروشیمی و تزریق پروپان به این واحدهاست، تا بدین صورت این واحدهای پتروشیمی پروپیلن و مشتقات موردنیاز برای صنایع پایین‌دستی را تولید کنند. چرا وزارت نفت تاکنون اقدام جدی برای احداث واحدهای PDH انجام نداده است؟
دور: متاسفانه تمرکز وزارت نفت بیشتر بر خام‌فروشی LPG (ترکیب پروپان و بوتان) است تا توسعه زنجیره پروپیلن و استفاده از پروپان در PDHها. برای ایجاد توزان در صنایع پتروشیمی و کمک به توسعه صنایع پایین‌دستی، ما حتما باید به سمت احداث واحدهای PDH حرکت کنیم.
در واحدهای PDH پروپان به پروپیلن و سپس به پلی پروپیلن و مشتقات آن تبدیل می‌شود و احداث این واحدها می‌تواند کمبود مواد اولیه پروپیلنی را حل کند. دنیا در حال حرکت به سمت محصولات پلی پروپیلن است و مصرف این ماده در صنایع پایین‌دستی در حال افزایش است.
وزارت نفت و مجلس شورای اسلامی با همکاری با یکدیگر باید با سیاست‌گذاری دقیق و درست کمک کنند که واحدهای PDH در کشور توسعه پیدا کنند تا بدین صورت تولید پروپیلن و پلی پروپیلن در کشور افزایش یابد. صنایع پایین‌دستی می‌توانند تولید محصولاتی بر پایه پلی پروپیلن را افزایش دهند و به بازار کشورهای همسایه صادر کنند و بدین صورت تقاضای رو به فزونی برای این محصولات را پاسخ دهند.
*چه چالش‌هایی برای توزیع مواد اولیه از طریق بورس کالا وجود دارد؟
فارس: یکی دیگر از موانع تولید در صنایع پایین‌دستی حضور دلالان در بورس کالا برای خرید مواد اولیه است. این موضوع باعث تشدید رقابت برای خرید مواد اولیه و افزایش قیمت آنها شده است. برای حل این مشکل چه پیشنهادی دارید؟
دور: متاسفانه بورس کالا و سامانه بهین‌یاب تبدیل به عامل مشکل برای صنایع پایین‌دستی پتروشیمی شده‌اند. بورس کالا ابزارهای جدید در اختیار مشتریان خود که تولیدکنندگان صنایع پایین‌دستی هستند قرار نمی‌دهد و بدین صورت بیش از 80 درصد واحدها مواد اولیه موردنیاز خود را از خارج از بورس کالا تامین می‌کنند.
ما هم‌اکنون در ششمین سالی به سر می‌بریم که عرضه مواد پتروشیمی در بورس انجام می‌شود و اینکه بعد از گذشت 6 سال هنوز 80 درصد تولیدکنندگان مواد اولیه موردنیاز را از بازار آزاد و دلالان میخرند نشان می‌دهد که ایجاد سازوکارهای موازی برای فروش مستقیم مواد اولیه به بنگاه‌های تولیدی ضروری است.
مصاحبه از سیداحسان حسینی
