حسابداری اسلامی، ابزاری مغفول در اقتصاد اسلامی

چشم انداز حسابداری اسلامی در ایران و جهان توسط عضو هیات موسس انجمن مالی اسلامی ایران تشریح شد.

به گزارش تسنیم؛ حسابداری اسلامی شیوه ای جدید از حسابداری است که از سال 1970 به صورت علمی به وجود آمده و هر روز رونق بیشتری در کشورهای اسلامی پیدا می کند. این در حالی است که دانش موجود در کشورمان در خصوص حسابداری اسلامی محدود بوده و به جرات می توان گفت که هیچ گرایش تخصصی در این خصوص در دانشگاه های کشور در مقاطع کارشناسی و ارشد و دکتر تعریف نشده است.

به همین منظور این نکته را باید بسیار جدی گرفت؛ چرا که سایر کشورهای اسلامی در جهان همچون مالزی، بحرین و بسیاری از کشورهای حوزه خلیج فارس در این خصوص تلاش های بسیاری داشته ولی در کشور ما استانداردهای مدونی در چارچوب استانداردهای حسابداری اسلامی مورد استفاده قرار نمی گیرد.

بر این اساس روز گذشته دهمین نشست تخصصی مالی اسلامی با موضع واکاوی چشم انداز حسابداری اسلامی در جهان و ایران برگزار شد و در آن مدیر عامل شرکت بورس انرژی ایران و عضو هیئت مؤسس انجمن مالی اسلامی ایران در 8 بند متفاوت به ایراد سخن پرداخت.

سید علی حسینی در ابتدای این نشست به بررسی واقعیت ها و تایخچه نظام حسابداری در جهان در چارچوب تاریخچه حسابداری اسلامی پرداخت و گفت: این موضوع به طور گسترده ای مورد پذیرش قرار گرفته است که مبدا و منشا حسابداری سازمان یافته ای که امروزه از آن استفاده می کنیم، ریشه در ایتالیا و پدر اقتصاد نوین، لوکاپاچیولی دارد.

وی افزود: کتاب او با نام «ساما آریتمتیکا، جیامتریکا، پروپورشنین و پروپورششنالیتا» در سال 1494 میلادی منتشر گردید که اولین نوشتار در حوزه حسابداری قلمداد می شود. البته این موضوع بایستی خاطرنشان گردد که لوکا پاچیولی به دلیل ابداع نظام حسابداری مورد اعتبار نیست بلکه او اولین کسی بود که این نظام را کدبندی، طبقه بندی و منتشر کرد.

مدیر عامل شرکت بورس انرژی ایران در ادامه افزود: ظهور اسلام به همراه نزول قرآن کریم منجر به ارائه دستورالعمل هایی در رابطه با ابعاد گوناگون زندگی همچون معاملات اقتصادی گردید که در حقیقت اساس نظام اقتصادی اسلامی نشئت گرفته از خود قرآن می باشد که مثال هایی در خصوص اینکه چگونه یک کسب و کار را در راه مباح و جایز می توان سوق داد، ارائه می دهد.

وی اضافه کرد: در نتیجه خلق نظام حسابداری اسلامی، هم لازم بود و هم اجتناب ناپذیر. در حقیقت قرآن کریم راهنمایی هایی را در رابطه با نحوه هدایت فعالیت­ های حسابداری همراه با وحی الهی در سال 610 میلادی ارائه داد. این یعنی حسابداری اسلامی حدود 800 سال پیش از کتاب پاچیولی حضور داشته است. این موضوع شگفت انگیز نیست، زیرا تاریخچه حسابداری توسط نویسندگان انگلیسی زبان نگارش شده است و تمرکز و بحث آنها روی حسابداری بخش خصوصی کشورهای انگلیسی زبان در قرون نوزدهم و بیستم میلادی بوده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا در ادامه افزود: همزمان با رشد اسلام، نظام اقتصادی اسلامی و تمام فعالیتهای آن نیز گسترش یافت. توسعه و بسط تجارت در داخل و خارج از جهان اسلام موجب ارتقا و بهبود سازوکار حسابداری مورد پذیرش در رابطه با وجه نقد، کالاهای دریافتی و توزیع شده گردید. این موضوع با معرفی زکات در سال 624 میلادی از اهمیت بیشتری برخوردار گردید. به طوری که نیاز به نگهداری حساب­ها را به منظور محاسبه و پرداخت زکات ضروری ساخت.

رئیس کمیته حسابداری و حسابرسی اسلامی انجمن مالی اسلامی ایران در ادامه و در بخش دوم صحبت های خود در خصوص توسعه حسابداری اسلامی گفت: از آنجایی که توسعه حسابداری در دولت اسلامی همراه با زکات بود، بنای رسمی آن با اهداف حکومتی (دولتی) آغاز به کار نمود. برای مثال، از آن، جهت ثبت درآمدها و هزینه های خزانه عمومی بهره برداری شد.

مدیرعامل بورس انرژی در ادامه افزود: توسعه و پیاده سازی سیستم های حسابداری در دولت اسلامی از طریق رویه  های الزام آور جهت ثبت رویدادها پشتیبانی می شد که برخی مثال ها در رابطه با رویه های ثبت توسط مراجع حکومتی(دولتی) و اشخاص کارآفرین توسعه یافت و به کارگرفته شد.

در ادامه این نشست علی حسینی به بررسی حسابداری اسلامی نوین پرداخت و گفت: با افول قدرت های اسلامی، اقتصاد اسلامی نیز رو به افول نهاد و جایگاه خود را به نظام مرسوم امروزی که بر تمام اقتصاد جهان چیره و غالب است تقدیم کرد. استعمار مسلمانان توسط امپراتوری های غربی، کشورها را تضعیف کرد و آنها تاثیر قابل ملاحظه­ ای بر فرهنگ و تمام ابعاد زندگی اجتماعی مسلمانان گذاشتند. این تاثیر شامل عملیات حسابداری نیز بود که در این کشورها پیاده ­سازی شده بود. وی افزود: حتی آن کشورهایی که غالب جمعیت آنها مسلمان بود اما تحت استعمار نبودند نیز از غربی ها تاثیر شدیدی پذیرفته بودند. امپراتوری عثمانی تحت تاثیر اصول حسابداری آلمانی ها قرار گرفت.

حسینی افزود: نیاز به بانکداری اسلامی و نهادهای مالی و در پی آن نیاز به یک سیستم حسابداری که برای این نهادها مناسب باشد قوت گرفت، برای مثال سیستمی که دستیابی به اهداف تطابق با شریعت را در خود جای داده باشد. این موضوع زمانی اهمیت بیشتری یافت که حسابداری مرسوم قادر به رفع احتیاجات موسسات و نهادهای مالی اسلامی در زمینه مسئولیتهای اقتصادی- اجتماعی خود مطابق با موازین شریعت نبود.

وی گفت: اولین نوشتارها در زبان انگلیسی و در زمینه ادبیات موضوع حسابداری اسلامی را می توان مربوط به پژوهشگران در سال 1981 میلادی دانست. در آن سال عبدالمجید یک نظریه آزمایشی برای انجام عملیات حسابداری بانکهای اسلامی ارائه کرد.

عضو هیئت موسس انجمن مالی اسلامی ایران این گونه نتیجه گیری کرد که حسابداری اسلامی در بستر نوین خود می تواند به عنوان فرآیند حسابگری و حسابداری تعریف شود که اطلاعات لازم را به ذینفعان ارائه می دهد و آن ها را قادر می سازد تا اطمینان حاصل کنند نهاد تجاری آنها درعین حال که اهداف اجتماعی- اقتصادی خود را دنبال می کند، به طور مداوم تحت نظارت قانون اسلامی و شریعت نیز عمل می کند.

وی ادامه داد: حسابداری اسلامی برخلاف حسابداری مرسوم با گروه بزرگی از ذینفعان سروکار دارد (در حالیکه حسابداری رایج به دنبال کسب منفعت گروهی خاص (برای مثال یک نهاد مالی به تنهایی) است. در نتیجه حسابداری اسلامی با منافع اجتماع به عنوان یک کل سروکار داشته و دغدغه جامعه را در سر دارد.

حسینی گفت: برای فهم بهتر حسابداری اسلامی لازم است شباهتها و تفاوتهای آن را با حسابداری مرسوم مقایسه کرد.

وی در ادامه افزود: یکی از بزرگترین تفاوتها بین نهادهای مالی اسلامی و نهادهای مالی مرسوم (به طور خاص بانک ها) و روشی که حسابداری در آنها متمایز می شود، می تواند مقایسه ترازنامه های آنها باشد. اگر چه صورتهای مالی اسلامی به طور کلی طبقه بندی یکسانی همچون صورت های مالی مرسوم ارائه می دهند اما در قالب، ذات و مهمتر از آن هدف، تفاوت و تمایز دارد.

در ادامه این نشست مدیر عامل بورس انرژی مجموعه صورت های مالی یک نهاد مالی اسلامی را در قالب صورت های مالی منعکس کننده کارکرد بانک اسلامی در قالب یک سرمایه گذار(شامل ترازنامه، صورت سود و زیان، صورت جریان گردش وجوه نقد و صورت سود و زیان جامع یا صورت وضعیت تغییر در سهم مالکان)، صورت مالی منعکس کننده تغییرات در سرمایه گذاریهای محدود شده که توسط بانک اسلامی مدیریت میشود و نفع آن به سایر افراد جامعه می رسد و    صورتهای مالی بازتاب دهنده نقش بانک اسلامی به عنوان امین صندوق های سرمایه گذاری که با نیت اهداف اجتماعی فعالیت می کنند و زمانی که این گونه خدمات را از طریق صندوق های سرمایه گذاری جداگانه ای ارائه می دهند(شامل صورت وضعیت منابع و مصارف زکات و صندوق های خیریه و صورت وضعیت منابع و مصارف سرمایه در صندوق های قرض) دسته بندی کرد.

وی در ادامه افزود: اگرچه نظام حسابداری اسلامی شکل حسابداری خاصی را جهت پیاده­ سازی و رعایت اجبار و الزام نمی­کند، اما تاکید دارد هر شکل و قالبی که استفاده می شود بایستی نیازها و الزامات اسلامی را (از حیث محتوایی) رعایت کند. وی 3 اصل کلی که باید در نظام حسابداری اسلامی جاری و ساری باشد را صحت و درستی، پاسخگویی و عدالت دانست.

عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا در ادامه افزود: سایر تفاوتها میتواند ناشی از وجود دو مفهوم باشد که حسابداری اسلامی دارای مبنای مذهبی است در حالی که حسابداری مرسوم بر پایه سکولاریسم می باشد. همچنین حسابداری اسلامی تحت قوانین اسلامی، که نشئت گرفته از قرآن و سنت است عمل می کند اما حسابداری مرسوم تحت قوانین نوین تجارت که برآمده از فرهنگ هستند عمل می کند. این پایه و اساس منجر به ایجاد تفاوتهای دیگری می شود که «اهداف ارائه اطلاعات» یکی از آن تفاوتها است.

وی گفت: حسابداری مرسوم در ابتدا دغدغه ارائه اطلاعات درباره تخصیص بهینه منابع کمیاب دارد اما حسابداری اسلامی علاوه بر این موضوع دغدغه رعایت اصول شریعت و دسترسی به اهداف اسلامی همچون ابعاد اقتصادی-اجتماعی رویدادهای اقتصادی و معاملات تجاری را نیز در بر می گیرد. به عنوان مثال حسابداری اسلامی به دنبال کسب اطمینان از جلوگیری از وقوع رویدادهای اقتصادی همچون ربا یا بهره نامعقول و بسیار بالا ، غَرر یا عدم اطمینان و میسر یا قمار (شامل انواع قمار) را هم شامل می شود.

وی در ادامه افزود: به طور مشابه تفاوتهایی در رابطه با استفاده کنندگان از اطلاعات حسابداری نیز وجود دارد. به طوری که حسابداری مرسوم به طور خاص دغدغه سهامداران و اعتبار دهندگان را دارد اما در سوی دیگر حسابداری اسلامی دغدغه طیف وسیع تری از سهامداران را که شامل جامعه به عنوان کل می باشد، دارد.

در ادامه حسینی به بررسی سازمان حسابداری و حسابرسی برای نهادهای مالی اسلامی (AAOIFI) پرداخت و عنوان کرد: به دلیل نیاز به استانداردسازی حسابداری اسلامی؛ نهادهای مالی اسلامی و سایر طرفهای ذینفع اقدام به تاسیس سازمان حسابداری و حسابرسی برای نهادهای مالی اسلامی در ابتدای دهه 1990 میلادی (AAOIFI) نمودند. AAOIFI به عنوان یک سازمان بین المللی مستقل با حمایت حدود 200 عضو نهادی از 45 کشور مختلف در حال فعالیت است. این درحالی است که استانداردها به طور جهان شمول پیاده­سازی شده­اند و حتی کشورهای غیر عضو نیز به دلیل کاربرد جهانی آن اقدام به پیاده­سازی کرده­اند.

وی در ادامه افزود: هدف اصلی AAOIFI تهیه و توسعه استانداردهای مبتنی بر شریعت برای نهادهای مالی بین المللی مرتبط با حوزه حسابداری، حسابرسی، راهبری شرکتی و فعالیتهای اخلاق حرفه ای می باشد. در نتیجه تاکنون این سازمان اقدام به انتشار 85 استاندارد کرده است که عبارتند از: 26 استاندارد حسابداری، 5 استاندارد حسابرسی، 7 استاندارد راهبری شرکتی، 5 استاندارد اخلاق حرفه ای و 45 استاندارد شریعت.

مدیرعامل بورس انرژی در خصوص چالش های حسابداری اسلامی گفت: متاسفانه چالش هایی نیز پیش روی حسابداری اسلامی قرار دارد. حسابداری مرسوم بر صحنه جهانی غالب و چیره است و عرصه را برای حسابداری اسلامی جهت ورود و مشارکت در این حوزه دشوار تر ساخته است.

وی در این خصوص به 4 بخش مختلف اشاره کرد و افزود: نخست این که تجربه معاصر حسابداری اسلامی بسیار کم است و از سه دهه بیشتر تجاوز نمی کند و هنوز در حال مدیریت خود به منظور اثر گذاری جهانی و اثبات خود به عنوان یک رویکرد اکتشاف گرایانه و ارائه کننده پیشنهادهای جدید می باشد.

مدیرعامل بورس انرژی افزود: نکته دوم مسائل مرتبط با شواهد، مدارک و اسناد تاریخی حسابداری اسلامی است که در اینجا ما با دو مساله روبه رو هستیم که باید مدنظر قرار گیرند. اولین موضوع این است که شواهد تاریخی قابل ملاحظه­ای از جوامع اسلامی در طول قرنها به دلیل شرایط آب­وهوایی که نگهداری اسناد و مدارک تاریخی را دشوار می سازد، نابود شده اند و دلیل دیگر جنگها و هرج ومرج ها و اختلافات می باشد.

وی گفت: برای مثال فقط کشور عراق را درنظر بگیرید که شهر بغداد قرن­ها قبل مورد هجوم مغولها قرار گرفت و اخیرا نیز کتابخانه ملی عراق در سال 2003 میلادی نابود شد. مساله دوم وجود مشکلات و موانع زبانی است. تحقیقات دانشگاهی جدید به طور گسترده ای تحت تاثیر کارهای پژوهشگران به زبان انگلیسی است، درحالیکه شواهد و مدارک مربوط به حسابداری اسلامی در قالب زبانهای شرقی و به خصوص زبان عربی و فارسی است. همچنین مدارک و اسناد قابل ملاحظه ای به زبان نوشتاری آن دوران وجود دارد که اکنون استفاده زیادی در جوامع اسلامی ندارد.

وی با اشاره به نبود دانش و درک کافی و وجود تعصب گفت: متاسفانه بسیاری از افراد، دانش بسیار کمی در خصوص اقتصاد اسلامی و حسابداری اسلامی دارند. به علاوه اینکه بدبینی بسیار زیادی در غرب و در ارتباط با اسلام وجود دارد. بسیاری از این  سوگیری ها و تعصبات، ناشی از فقدان دانش و فهم کافی از اسلام و اقدامات اسلام است، یا توسط رسانه های جمعیِ بدبین به طور بسیار منفی به اطلاع افراد می رسد و سبب بدبینی جوامع نسبت به اسلام می گردد.

حسینی افزود: بزرگترین مساله و مشکل، بسط این تفکر است که حسابداری اسلامی تنها مختص مسلمانان است. این دقیقا همان موضوعی است که باید بدان پرداخت و بیان کرد که حسابداری اسلامی جایگزین حسابداری مرسوم نیست و رویکرد حسابداری اسلامی کل نگر می باشد.

این مقام مسئول ادامه داد: مسائل مربوط به قانونگذاری هم یکی دیگر از موارد قابل بیان در این زمینه است و همان طور که پیش تر نیز بحث شد، نهادهای مالی اسلامی باید از شریعت پیروی کنند، در نتیجه آنها به سیستم حسابداری احتیاج دارند که بتواند این نیاز را پوشش دهد.

وی اضافه کرد: مشکل این امر در این حقیقت نهفته است که دانشگاهیان فعال در حوزه حسابداری و سایر فعالان با حسابداری اسلامی آشنا نیستند و از نحوه پیاده سازی آن در عملیات جاری خود اطلاع کافی ندارند. به همین دلیل است که امروزه رویه های حسابداری به اجرا گذاشته شده توسط بانکهای اسلامی به طور عمده با فقدان قانونگذاری روبه رو هستند و رویه های چندگانه ای را تولید کرده اند.

حسینی ادامه داد: به عنوان مثال نهادهای مالی اسلامی حداقل از شش روش برای شناسایی سود حاصل از معاملات مرابحه استفاده می کنند. این تفاوتها می تواند به دلیل تفاوت دیدگاه در ارتباط با شریعت باشد که آن نیز به نوع تفکر پذیرفته شده و غالب در آن کشور بستگی دارد. در همین راستا می توان گفت این تفاوتها امکان مقایسه صورتهای مالی نهادهای مالی اسلامی را دشوار می سازد و اعتبار و وثاقت آن را در چشم بازیگران بازار بین المللی تضعیف می نماید.