هنر ایران؛ تغییر «میز مذاکره» به «میز امضا»

در این گفت وگو که در شماره شنبه یکم آبان 1395 هجری خورشیدی با تحلیلگر حوزه انرژی منتشر شد، می خوانیم: مدتی مشاور کمیته پارلمانی اتحادیه اروپا در مسائل خزر، روسیه، ترکیه و خاورمیانه بوده است. مطالعات دامنه دار و شناخت دقیق او از مسائل و مطالعات میان رشته ای (Interdisciplinary) در مسائل توسعه، اقتصاد و روابط بین الملل است که او را طرف مشاوره مؤسسات معتبری در اروپا و همچنین آمریکا در حوزه انرژی قرار داده است. جان رابرتز سال ها در زمره مدیران اجرائی دو نشریه بسیار معتبر اقتصادی یعنی فایننشال تایمز و همچنین پلاتس بوده است. 

روزنامه «تایمز مالی» یکی از قدیمی ترین، مهم ترین و پرنفوذترین روزنامه های اقتصادی - سیاسی در جهان است که مرکز آن در شهر لندن قرار دارد و به طور هم زمان در بیش از ٢٠ شهر عمده دنیا منتشر می شود. رابرتز برای شرکت در سمینار IRAN UPSTREAM CONGRESS ٢٠١٦ به ایران دعوت شده بود. این مصاحبه در صبح یکی از روزهای اواخر مهر ١٣٩٥ در مرکز شهر برگزار شد. او با وجود بیماری سرماخوردگی با متانتی که از یک تحلیلگر بین المللی انتظار می رود، پذیرایمان شد و به سؤالات پاسخ داد. متن مصاحبه اختصاصی او با «شرق» را در ادامه بخوانید.

** در ماه های اخیر ایران حضور چشمگیرتری در بازار نفت داشته است. نحوه بازگشت ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

اولویت اصلی ایران افزایش صادرات و متعاقبا افزایش درآمدهای نفتی است. این افزایش هم از ناحیه تولید نفت و هم از ناحیه منابع مالی حاصل از فروش نفت و گاز و میعانات گازی است. این یک راهبرد کلی و منطقی است که ایران در پیش گرفته است. در بلندمدت، ایران می تواند به یک بازیگر مهم در عرصه بازار نفت تبدیل شود؛ ضمن اینکه هر راهبرد برای کشوری مانند ایران، حائز منافع و مضاری است اما آنچه که اکنون ایران در حال عمل به آن است؛ یک انتخاب مناسب و دقیق است. 

قسمتی از سهم بازار ایران در طول زمان از دست کشور خارج شده و اکنون ایران به دنبال کسب سهم خود است. تراز صادرات نفت ایران به گواه آمارها، روند مثبتی داشته و امید می رود که رو به بهبود هم داشته باشد. همچنین نگاهی به سهمیه ها در داخل اوپک نشان می دهد که ایران در حال افزایش میزان صادرات خود است و اوپک نیز این را پذیرفته است. هیچ چیز نباید ایران را از ادامه این مسیر منصرف کند. حتی اگر پدیده فریز نفتی هم محقق شود، باز هم ایران به حداکثرسازی تولید خود می اندیشد. اما در داخل کشور باید به موضوع مصرف بیش از اندازه انرژی نیز توجه کافی شود. ناکارایی مصرف می تواند چالش و آسیبی بزرگ برای صنعت نفت ایران پدید آورد. اما به طور کلی، عملکرد ایران در بخش دیپلماسی نفتی، منطقی و درست بوده است. درعین حال، این موضوع نباید ایران را از توسعه صنایع گاز خود غافل کند.

** شما در سال های اخیر روی موضوع گاز متمرکز بوده اید. در ایران دیدگاه های مختلفی در این زمینه حاکم است. برخی معتقد به تزریق گاز به میادین نفتی هستند. عده ای صادرات را اولویت اصلی می دانند و برخی دیگر معتقد به افزایش مصرف گاز برای تولید برق هستند. از نظر شما، برای کشوری مانند ایران بهترین استراتژی چیست؟

به این موضوع باید در ابعاد کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت توجه کرد. نمی توان نسخه ای برای همه زمان ها ارائه کرد. در کوتاه مدت یکی از بهترین راهبردها می تواند استفاده از گاز با هدف تزریق به میادین نفتی و افزایش درآمدهای حاصل از افزایش توان برداشت آنها باشد. در همین بازه زمانی استفاده از گاز به عنوان خوراک پتروشیمی ها نیز راهکار پذیرفتنی ای است؛ چراکه موجب تقویت زنجیره ارزش آفرینی محصولات پتروشیمی می شود. 

در میان مدت، راهبرد مناسب آن است که از گاز به عنوان سوخت جایگزین در شبکه حمل و نقل استفاده شود. یک سری راهبردهای «بین دوره ای» داریم که می تواند در قالب ترکیب مناسبی از میان مدت و بلندمدت استفاده شود. برای مثال، راهبرد معطوف به صادرات، قطعا یک راهبرد بلندمدت است. درعین حال، «ذخیره سازی گاز» را نمی توان یک راهبرد اساسی بلندمدت تلقی کرد، اما می تواند یک استراتژی بین دوره ای باشد. آنچه اهمیت دارد، توسعه سریع میادین پارس جنوبی در جنوب کشور است تا ایران بتواند به حجم مطلوبی از تولید گاز نائل شود.

** اما آیا فکر نمی کنید هرچه در ایران گاز تولید شود، عمدتا این قابلیت وجود دارد که مصرف گاز هم در داخل بیشتر شود؟

دقیقا همین طور است. ایران از معضل یارانه ها رنج می برد. یارانه ها در واقع منابع مهمی در اقتصاد هستند که باید به بهترین شیوه مصرف شوند. هرساله در ایران یارانه های سنگینی بابت انرژی پرداخت می شود که حتی مدافعان یارانه درباره اثربخشی کامل آن شک دارند.

** به نظر شما، آیا راهکار رفع این مشکل آن است که یارانه ها قطع شود.

من چنین چیزی نگفتم. راهکار این است که همه چیز باید به کنترل درآید. باید مصرف انرژی و پرداخت یارانه را به کنترل درآورد. با استفاده از یارانه همگانی نمی توان این کار را کرد. در ایران به بخش صنعت هم یارانه اختصاص داده می شود. اما به نظر نمی رسد روش مناسبی باشد. معقول ترین راهکار این است که دیدگاه «انتخابی» وجود داشته باشد. مثلا اینکه یارانه ها فقط به بخشی از مصرف تعلق بگیرد؛ همچنین بخش های مشخصی از صنعت یا خدمات در شمول دریافت یارانه قرار بگیرد. اختصاص یارانه الزاما به درآمدزایی یا «تبدیل هزینه به یک دارایی» منتج نخواهد شد. 

هدف از هزینه، آن است که بتوان دارایی ها یا اموالی را تحصیل کرد. در این راستا حتی وضع تعرفه های گوناگون نیز تأمل برانگیز است. معمولا عادت دادن یک جامعه به یک تعرفه خاص و آنگاه تغییر آن تعرفه، کار دشواری است و معضلات سیاسی به دنبال دارد. در همه کشورها موضوع یارانه به عنوان یکی از پیچیده ترین مشکلات نظام های اقتصادی محسوب می شود. یارانه ها مستقیما با جیب مردم ارتباط پیدا می کنند و در تعیین دستمزدها در اقتصاد هم نقش دارند؛ اما متولیان اقتصاد ایران باید به دقت مراقبت کنند که چیزی که با عنوان یارانه در اقتصاد ایران متداول شده، آیا منشأ «ناکارآمدی» شده یا «کارآمدی»؟ به طور تمثیلی می توان یارانه یا تعرفه های بی هدف را به مانند بیماری تصور کرد که در حال خون ریزی است و دائم ضعیف و ضعیف تر می شود.

** به بحث گاز برگردیم. به نظر شما استراتژی مناسب برای صادرات گاز ایران باید به چه شکلی تعریف شود؟

قسمتی از پاسخ به این سؤال، به مسائل حوزه امور بین الملل و همچنین اوپک برمی گردد. اساسا موضوع گاز با موضوع نفت دو فرق مهم دارد. تفاوت اول به نوع قرارداد و شیوه رابطه طرفین مربوط است. قراردادهای گاز الزاما قراردادهای بلندمدت تری هستند. تفاوت دوم هم به هزینه های متوسط حمل و نقل ارتباط دارد. در بازار نفت این امکان وجود دارد که بتوان میزان مشخصی از نفت را در یک بازار مشخص و با یک وسیله حمل و نقل مشخص، به یک مشتری مشخص فروخت؛ اما در بازار گاز به این راحتی نیست. حمل و انتقال گاز هزینه های زیادی دارد. 

به طور متوسط گفته می شود که انتقال یک واحد انرژی گاز، چیزی حدود دو برابر انتقال همان واحد انرژی از طریق نفت، هزینه خواهد داشت. این به آن معنی است که قراردادهای گاز باید بلندمدت تر باشد تا از این طریق بتوان تعادل مناسبی بین هزینه ها و درآمدهای مربوطه برقرار کرد. برخلاف آنچه ممکن است به نظر آید، به طور مشابه زیرساخت های انتقال گاز هم پیچیده تر و بغرنج تر از نفت است.

** وضعیت ایران در این موقعیتی که ترسیم کردید، چگونه است؟

ایران مالک بزرگ ترین ذخایر گاز دنیاست. هدف آن است که این ذخایر درون زمین به «دارایی» و «ثروت» بر روی زمین تبدیل شود. به این منظور دو چالش بزرگ فراروی ایران خودنمایی می کند.

چالش اول این است که بازار مناسب، قیمت مناسب، مشتری مناسب و روش عرضه مناسب کدام است و چالش دوم هم این خواهد بود که چه تدبیری باید برای مصارف انرژی در داخل کشور اندیشیده شود. مجددا تأکید می کنم که ادامه روش های نامناسب می تواند به مثابه هدردادن همه سرمایه های پولی و مالی و اقتصادی کشور باشد. قرار است از ذخایر هیدروکربوری ایران «درآمد» و «ارزش» ایجاد شود و نه «هزینه» و «ازدست دادن منابع».

** برخی کارشناسان صحبت از خط لوله ای می کنند که می تواند گاز ایران را به اروپا برساند. برخی دیگر توسعه مایع سازی را به عنوان راهکار مناسب معرفی کرده و معتقدند که ایران در این زمینه می تواند همانند قطر به یک عنصر مهم و تأثیرگذار در بازار گاز تبدیل شود. از منظر شما چه چشم اندازی برای توسعه صادرات گاز ایران باید در دستور کار جدی قرار گیرد؟

ایران از مدت ها قبل مشتریان مشخصی برای گاز داشته است (مثلا ترکیه)؛ اما پیشرفت های زیادی در ایران در بخش مایع سازی به چشم نمی خورد. آنچه مسلم است این است که ایران به دنبال افزایش حجم صادرات گاز خود است. در اینجا هم باید فرصت های میان مدت و بلندمدت تعریف کرد. توسعه صنعت گاز ایران به تنهایی هدف نیست؛ بلکه یک ابزار در راستای صنعتی شدن اقتصاد کشور محسوب می شود. درباره توسعه صادرات، بحث پاکستان و هند بارها مطرح شده است. این یک هدف بلندمدت است که نباید همه فکر و ذکر مسئولان ایرانی را به خود مشغول کند. 

این قضیه به موضوع رفع تحریم ها هم ارتباط دارد و نمی توان انبوهی از تحریم های بانکی و مالی و اقتصادی و نفتی و تجهیزاتی را در یک هفته برطرف کرد. معتقدم پیشرفت هایی در رفع تحریم ها پدید آمده است و به دنبال خود برخی موضوعات و مذاکرات معوقه دوباره مطرح خواهد شد؛ مانند همین خط لوله و صادرات گاز به پاکستان و هند. مهم آن است که در برآوردها نباید برای یک موضوع یا پدیده خاص قائل به قطعیت تمام و کمال بود.

** آیا شما خوش بین هستید؟

بله، قطعا بدبین نیستم. موضوع فوق ابعاد سیاسی هم دارد و بخشی از مسائل سیاسی هم به حوزه اقتصاد برمی گردد. هیچ کشوری خواهان زایل شدن منافع اقتصادی خود نیست.

** انتخاب های فراروی ایران در بخش صادرات گاز چیست؟

یک انتخاب بسیار بزرگ برای ایران وجود دارد که همان LNG (گاز طبیعی مایع) است. ذکر این نکته لازم است که قرار نیست کسی نیرو یا عنصر مسلط و غالب بازار گاز باشد. هیچ حاکم دائمی بلامنازعی وجود ندارد. راهبرد ایران می تواند در ذیل LNG با امکان رسیدن به سطح ١٨ یا ١٩ میلیون تُن LNG بازتعریف شود. از سوی دیگر در شش سال آینده ظرفیت های جدیدی عمدتا از طرف کشور استرالیا وارد مدار می شود؛ اما این به آن معنا نیست که ایران نمی تواند جایگاه خود را داشته باشد. هر کشوری در بازار رو به رشد LNG توانایی ورود به این بازار شلوغ را خواهد داشت.

** راهبرد صادرات به کشورهای همسایه را چگونه ارزیابی می کنید؟

وزیر نفت ایران در سخنرانی خود به همین موضوع به عنوان یکی از راهبردهای بخش گاز کشور اشاره کرده بود. واقعیت این است که این راهبرد همچنان به قوت خود باقی است. جزئیاتی نظیر مسائل قیمتی را با مذاکره می توان حل و درباره شان توافق کرد.

** درباره توسعه صادرات گاز صحبت می کردیم.

بله. یکی از امکانات موجود برای ایران، افزایش میزان صادرات گاز به ترکیه است. ترکیه از نظر واردات گاز به کشور روسیه وابستگی دارد. میزانی هم از طریق LNG واردات دارد. روسیه حدود ٦٠ درصد گاز ترکیه را تأمین می کند. همه چیز در صادرات گاز به دو مسئله بستگی دارد؛ ابتدا قیمت ها و دیگری روش انتقال گاز.

مثلا به خاطر مسائل قیمتی امکان دارد خط لوله های آلترناتیوی هم مطرح شود؛ برای مثال خط لوله TANAP (ترانس آناتولی) از این جمله است. طبق برنامه، این خط لوله گاز با اتصال به خط لوله قفقاز جنوبی، گاز کشور آذربایجان را از مسیر ترکیه به یونان منتقل می کند. قسمتی از این گاز سهم خود ترکیه و قسمتی دیگر به اروپا ترانزیت می شود. قسمتی از ظرفیت های این خط لوله می تواند در خدمت ایران قرار گیرد. خط لوله ترانس آدریاتیک یا TAP که قرار است به خط لوله تاناپ وصل شود و با گذشتن از یونان و آلبانی تولیدات گازی آذربایجان را به بخش های جنوبی کشور ایتالیا برساند؛ می تواند مورد مطالعه برای استفاده ایران قرار گیرد. در شرایط کنونی به نظر می رسد آذربایجان نمی تواند میزانی از گاز سیستم فوق را تأمین کند. ظرفیت این خط لوله ٣١ میلیارد مترمکعب است و تنها ١٦ میلیارد مترمکعب آن به وسیله فاز دوم میدان شاهد آذربایجان تأمین خواهد شد. 

گفتنی است ذکر اسامی این خطوط لوله به معنای آن نیست که پیشنهادی برای استفاده از آنها ارائه کرده ام، بلکه هدف این بوده که موارد فوق در واقع سیستم هایی است که ایران را قادر می کند تا با سایر شرکا وارد مذاکره تجاری شود. وقتی صحبت از صادرات به اروپا می شود، منظور این نیست که به یکباره خط لوله ای از ایران به سمت اروپا کشیده و احداث شود. 

قسمتی از این هدف می تواند از طریق استفاده از زیرساخت های موجود صورت گیرد. احداث زیرساخت ها و تأسیساتی به این گستردگی، نیازمند مبالغ بسیار سنگین سرمایه گذاری و برنامه ریزی است که از عهده هرکشوری برنمی آید. خط لوله هایی نظیر BTC (باکو تفلیس جیحان) و TANAP یا TAP در واقع نمادهایی از این هستند که هیچ روش یا مسیر یا راهکار قطعی دائمی برای توسعه صادرات گاز ایران وجود ندارد و همه چیز بستگی به مذاکره و توافق و شناخت دارد.

** یکی از موضوعات مورد توجه ایران درحال حاضر مدل جدید قراردادهای نفتی موسوم به IPC است. چه چشم اندازی را فراروی این مدل جدید می بینید؟

به طورکلی IPC یک پیشرفت هوشمندانه و دستاورد مطلوب برای مقامات نفتی و اقتصادی ایران محسوب می شود. جذب سرمایه و فناوری شرکت های خارجی عملا یکی از ضرورت های انکارناپذیر صنعت نفت ایران است. تلاش برای رسیدن به یک الگو، امر شایسته ای است. هرچیزی که بتواند شرکت ها را پای میز مذاکره بکشاند، فی نفسه مطلوب و درخور تأمل است. به یاد داشته باشیم این الگو هرچند «لازم» است، اما «کافی» نیست. هنگامی می توان به موفقیت رسید که شرکت ها به مرحله امضای قرارداد برسند.

درعین حال به نظر می رسد مواضع کلی شرکت های بزرگ درباره این قراردادها، مثبت و مطلوب است. آغاز به مذاکرات از جانب برخی شرکت ها را می توان دلیلی بر این ادعا دانست. واقعیت آن است که جزئیات دقیقی از بندهای قراردادی منتشر نشده است؛ بنابراین نمی توان درباره مواضع آتی شرکت ها اظهارنظر دقیقی کرد. قضاوت در این زمینه نیازمند گذشت زمان است

** درباره مقوله جذابیت قراردادی در مدل جدید، آیا نظری دارید؟

جذابیت امری نسبی است. بگذارید به جای این واژه از عبارت «انعطاف پذیری» استفاده کنم. به نظر من الگوی جدید می تواند یک الگوی منعطف باشد.

** مقوله انعطاف پذیری ناظر بر چه مؤلفه هایی است؟

ببینید! شرکت های نفتی به دنبال ایجاد تعادل بین ریسک و پاداش هستند [risk & reward] بین این دو، یک رابطه ریاضی و تعریف شده وجود دارد. مقامات ایرانی نیز از سوی دیگر دقیقا همین دو مؤلفه را دنبال می کنند. ایران از شرکت های بزرگ دعوت کرده تا به این کشور بیایند و سرمایه و فناوری و پول با خودشان به همراه بیاورند. حوزه کار هم طیفی از میادین سبز و قهوه ای و افزایش ضریب بازیافت و طول عمر میدان و به طور کلی مجموعه ای از پروژه های صنایع بالادستی و پایین دستی صنعت نفت است.

هرکدام از این فعالیت ها نیازمند وجود شرایط قراردادی متفاوت است. ماهیت، حیطه، نوع فناوری، مسئولیت، مهارت، زمان و سرمایه مورد نیاز هرکدام از این فعالیت ها و طرح ها با یکدیگر متفاوت است. قطع به یقین نمی توان از یک فرمول واحد و مشخص برای همه این فعالیت ها و پروژه ها بهره گرفت. به همین خاطر من تأکید دارم IPC فقط یک الگو است. این الگو در هنگام مذاکره برای هر فعالیت یا هر شرکت، تبدیل به یک سند قراردادی متفاوت می شود. منظورم از انعطاف پذیری اشاره به همین مفهوم است که قاعدتا در مدل جدید لحاظ شده است.

** از این جزئیات چه می دانیم؟

درباره جزئیات فقط طرفین قرارداد هستند که به آنها دسترسی و آگاهی دارند. در واقع وجود این جزئیات است که طرفین را از میز مذاکره به «میز امضای قرارداد» می کشاند.

** آیا نظرتان خوش بینانه است؟

نمی توانم بگویم که بدبین هستم. من اطلاعاتی از جزئیات قراردادها ندارم و قرار هم نیست جای آنها باشم؛ بنابراین امکان قضاوت هم ندارم. تدوین و تصویب این مدل در پارلمان ایران، ناشی از تیزهوشی و درایت مقامات نفتی است. منظورم این است که جزئیات فارغ از اینکه چه هستند؛ قادر بوده اند به عنوان یک «نقطه شروع»، شرکت های خارجی را پای میز مذاکره بکشاند. نباید تصور ساده انگارانه ای از پدیده انعطاف پذیری در قراردادها داشته باشیم. طرف سرمایه گذار باید از بابت حفظ و بازگشت و سود سرمایه خود مطمئن باشد و طرف ایرانی هم باید به حفظ منافع ملی خود پایبند باشد. 

انعطاف، یعنی جمع و ترکیب این دو عامل. حالا دیگر همه به این نتیجه رسیده اند که می توان این انعطاف را ایجاد کرد. شفافیت مالی، نحوه مبادله و انتقال وجوه هم امر بسیار مهمی است که قسمتی از آن به مقوله تحریم ها برمی گردد. اما باز هم تأکید می کنم که همه چیز ناشی از مذاکره است. این مذاکره هم امری تحقق پذیر است.

*منبع: روزنامه شرق