بانکداری اسلامی و روند شکل گیری آن

البته مخالفت اندیشمندان با نظام سرمایه داری نیز در شکل گیری اقتصاد اسلامی در کنار آن دوعلت بی تاثیر نبود. براین اساس دانشمندان به اقتصاد بر پایه های تعالیم اسلام روی آوردند. بطوریکه اولین کتاب ها در این راستا به زبان اردو نگاشته شد. ازجمله آن می توان به کتاب 'الاقتصاد الاسلامی' اثر سیدمناظر احسن جیلانی و 'النظام الاقتصاد الاسلامی' اثر محمدحفیظ الرحمن که به زبان اردو یاد کرد.

در شبه جزیره هند و پاکستان، اقتصاد اسلامی توسط ابوالاعلی مودودی و در شمال آفریقا توسط سید قطب و حسن البنا توسعه یافت. آنها از علمای دینی و شخصیت های برجسته ای بودند که افکار مسلمانان تحت تاثیر اندیشه های آنها قرار داشت.

در دهه پنجم قرن بیستم برخی از دانشگاهیان نیز به اقتصاد اسلامی روی آوردند که از سرآغاز این دسته دکتر انوراقبال قریشی می باشد که با تالیف کتاب 'الاسلام و نظریه الفائده' توانست نظریه بهره را مورد نقد قرار دهد. 

با ادامه این مباحث در دهه ششم قرن بیستم کتابی تحت عنوان 'اقتصاد نا' توسط شهید محمدباقر صدر تالیف شد که نقطه عطفی در رشد دانش اقتصاد اسلامی محسوب می شود چرا که توانست تمامی مباحث جدا از هم را که تاکنون عنوان شده بود بصورت جامع و در کنار هم تدوین نماید. 

این کتاب مورد توجه اندیشمندان زیادی قرار گرفت و تاثیر آن همچنان نیز ادامه دارد. بحث اقتصاد اسلامی در این ایام به آرامی به پیشرفت خود ادامه می داد که البته با دشواری ها و موانع بسیاری نیز به علل مختلف مواجه بود که برای از بین بردن این موانع نخستین سمینار بین المللی اقتصاد اسلامی در 1976در مکه مکرمه برگزار و مقالات زیادی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و نتایج آن نیز بصورت کتاب های زیادی منتشر شد. یکی از چهره های به نام این سمینار، دانشمند پاکستانی به نام خورشید احمد بود.

ادامه دائمی سمینارهای بین المللی در سال های بعد بسیاری از موانع موجود را از بین برد. تحقیقات اقتصاد اسلامی با رشد زیادی مواجه شد و جایزه ای نیز تحت عنوان جایزه فیصل برای تحقیقاتی که در پیشبرد اقتصاد اسلامی نقش داشتند اختصاص یافت. همپای تحقیقات علمی، نهادهای پولی و مالی مبتنی بر تعالیم اسلامی بوجود آمد که در این راستا بانک توسعه اسلامی برای حمایت و کمک به توسعه کشورهای مسلمان تاسیس شد. 

پس از آن، تاسیس نهادها و بانک های مبتنی بر اقتصاد اسلامی در کشورهای مسلمان آغاز شد که می توان به دستور ضیاءالحق رئیس جمهور وقت پاکستان در سال 1978 مبنی بر کنار زدن نظام بهره متداول و جایگزینی مشارکت سود و زیان بر فعالیت های اقتصادی موسسات مالی اسلامی اشاره کرد.

اما نظام بانکداری بدون ربا در ایران یکی از دستاوردهای انقلا ب اسلامی است. پس از پیروزی انقلاب در دی ماه سال 1358 با اعلام برقراری حداقل سود تضمین شده به جای بهره سپرده ها و کارمزد به جای بهره وام ها و اعتبارات مورد مصرف بانک ها عنوان شد که بانک ها اسلامی شده اند ولی با توجه به فقه اسلامی و احکام مربوط به معاملات اسلامی این میزان تغییرات نمی توانست به عنوان بانکداری اسلامی مقبول باشد.

لذا براین اساس پیش نویس قانون عملیات بانکی بدون ربا به مجلس تقدیم و دهم شهریور 1362به تصویب مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان رسید. آئین نامه اجرای قانون یاد شده نیز به تصویب هیات دولت رسید و به بانک های سراسر کشور ابلاغ و به این ترتیب نظام بانکداری بدون ربا از اول فروردین ماه 63 توسط بانک های کشور به مورد اجرا گذاشته شد.

این قانون ضمن تاکید بر حذف ربا، حداقل سود تضمین شده و کارمزد ثابت مدنظر بر حذف بهره از سپرده های قرض الحسنه و جاری و اعطای جوایز غیرثابت نقدی و غیرنقدی برای اینگونه سپرده ها و همچنین مشارکت در سپرده های مدت دار در اشکال مختلف مضاربه، اجاره به شرط تملیک، معاملات اقساطی، مزارعه، مساقات، سرمایه گذاری مستقیم، معاملات سلف و جعاله دارد که از دوجنبه قابل بررسی است که شامل؛ حذف بهره از پس انداز و چگونگی مشارکت بانک ها با سپرده گذاران می باشد.

بحث مهم دیگری که درحال حاضر بین اندیشمندان اقتصادی و علمای دینی کشور وجود دارد و منتقدان نظام بانکی کنونی را مورد نقد قرار می دهد آن است که آنچه در سیستم بانکی کشور اجرا می شود بانکداری بدون ربا است و می بایست نسبت به تغییر و بهبود قوانین بانکی به سمت بانکداری اسلامی حرکت کرد. یا به عبارتی باید نظام بانکی کشور را با عملیات بانکداری بدون ربا به طور کامل به سمت بانکداری اسلامی سوق داد.

*منبع: روزنامه ابتکار