نقش آفرینی «نوروز» باستانی در مناسبات فرهنگی

روزنامه ایران در صفحه فرهنگ نوشت: در تاریخ جهان مناسبت هایی وجود دارد که ملت ها تلاش می کنند از آن برای نزدیکی و تحکیم ارتباط با سایر ملت ها استفاده کنند. جشن فرهنگی نوروز یکی از همین مناسبت ها و مشترکات فرهنگی و تاریخی است که باعث کاهش واگرایی در کشورهای منطقه شده است.

این گفت و گو که در روز سه شنبه 18 اسفند 1394 هجری خورشیدی با ابوذر ابراهیمی ترکمان، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی انجام شد و به قلم نرگس عاشوری انتشار یافته، می افزاید:

جشن فرهنگی نوروز یکی از همین مناسبت ها و مشترکات فرهنگی و تاریخی است که باعث کاهش واگرایی در کشورهای منطقه شده است. جشن ها را همچنین عموماً نمادی از هویت ملی و دینی هر ملتی می دانند که به نوعی بیانگر علایق، سلیقه ها و تعلقات فرهنگی آن ملت به شمار می رود. از این رو معرفی این آیین اصیل ایرانی هر ساله در ایام نزدیک به نوروز در دستور کار رایزن های فرهنگی کشورمان و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی قرار می گیرد؛ سازمانی که یکی از اهداف اساسی اش معرفی ارزش های فرهنگی و آیین های سنتی کشورمان است؛ خاصه که رویکرد سنت باستانی نوروز دعوت به دوستی و رفع کدورت در مناسبات اجتماعی است.

 ابوذر ابراهیمی ترکمان که از دی ماه سال 92 با حکم علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به ریاست این سازمان منصوب شده است می گوید در برنامه هایی که به همین مناسبت توسط رایزن فرهنگی کشورمان در کشورهای مختلف برگزار می شود تلاش می شود تا ارزش های درونی این جشن که به نوعی نمادی از بازگشت دوباره آدمی به خویشتن روشن انسانی است به زبانی جهانی به مردمان بیرون از جهان ایرانی تفهیم شود. با نزدیک شدن به ایام نوروز با او درباره نقش آفرینی «نوروز» باستانی در مناسبات فرهنگی به گفت وگو نشسته ایم که در ادامه می خوانید:

** چند سالی است که برنامه های نوروزی به صورت ویژه مورد توجه رایزن های فرهنگی ایران در سایر کشورها قرار گرفته است در ابتدا بفرمایید که به اعتقاد شما اساساً معرفی سنت نوروز و تبیین پیام های این آیین باستانی چه ضرورتی دارد؟

هر ملتی سرمایه های فرهنگی ویژه ای دارد که بهره گیری از این سرمایه ها، مایه دوام و قوام آن ملت خواهد شد. خاصه اگر رویکرد این سنت، کمک به حیات معنوی انسان و دعوت به شادی و نیکی و یکدیگر دوستی و رفع کینه و کدورت در مناسبات اجتماعی باشد. از این رو آیین نوروز به عنوان یک آیین اصیل ایرانی، تمام ظرفیت های لازم را برای این معرفی دارد.

** سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی برای معرفی نوروز به دیگر کشورهای جهان چه رسالتی دارد؟ آیا این سازمان قرار است معرف سنت ها و رسوم وابسته به این آیین باشد یا اینکه پیام ها وحکمت هر سنت و رسم نوروزی را برای مردم دیگر کشورهای جهان تبیین کند.

یکی از اهداف اساسی این سازمان، معرفی ارزش های فرهنگی ایرانی- اسلامی و آیین های سنتی کشورمان است. رهبر معظم انقلاب نیز درخصوص معرفی این سنت اصیل ایرانی می فرمایند که: «آنچه ملت ایران در باب عید نوروز انجام داده است، یکی از زیباترین و شایسته ترین کارهایی است که می شود با یک مراسم تاریخی و سنتی انجام داد.» از این رو، سازمان خود را موظف می داند به معرفی درست و منطقی این آیین ایرانی و تاریخی که خاستگاهش ایران است و اکنون چند کشور پیرامونی نیز این سنت دیرینه را به جشن و شادی می نشینند، بپردازد. دیگر اینکه، سنت ها و رسوم این جشن باشکوه تا حدود زیادی معرفی شده و به نظر می رسد جای تکرار ندارد که نوروز، خود سخن از نوشدگی‏ها و تازگی‏هاست و جز تکرار شیرین کار خود، هیچ گونه دوبارگی دل آزار دیگری را بر نمی تابد! ولی به اقتضای هر سنتی که مربوط به نوروز باشد، پیام معنوی و حکمت درونی آن، بازتابانده می شود تا ملت‏های ناآشنا با این فرهنگ بدانند، مثلاً «سبزه» نماد چه چیزی است یا تلاش و تکاپوی ماهی سرخ کوچک درون تُنگ شیشه ای نهاده شده بر سر سفره هفت سین، چه پیامی برای آدمی دارد.

** در یک بازنگری کلی از عملکرد این سازمان به اعتقاد شما بیشتر روی کدام جنبه از آیین های نوروزی تأکید شده است و چه بخش هایی مغفول مانده است که باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد؟

این سال ها که سوگمندانه باید گفت جهان گرفتار خشونت ها و فروبستگی های بسیاری شده است و بیشتر ستیزه جویی‏ها هم، رنگ دینی به خودگرفته است، ما نوروز را همچون نمادی از آرامش و صلح و دوستی تبلیغ کرده‏ایم و به گفته حافظ، «آسایش دو گیتی» و تفسیر آن را در پیام خردمندانه «نوروز» یافتیم و بازتاب دادیم و در هر یک از نمایندگی‏های فرهنگی‏مان در خارج از کشور «سفره هفت سین»ی پهن کردیم و آن را «سفره همدلی» نامیدیم. از آنجا که این آیین را آیین رسمی ایرانی دانسته و می دانیم، بیشتر در جمع ایرانیان مقیم که درک روشنی از این سنت دارند، گرد می آییم و از این رو در تلاشیم تا ارزش‏های درونی این جشن باشکوه «آغاز» را که نمادی از تجدید عهد انسان با آفریدگار پاک و طبیعت سبز و بازگشت دوباره‏ آدمی به خویشتن روشن انسانی است، به «زبانی جهانی» به مردمانی بیرون از «جهان ایرانی» بفهمانیم که شایسته است این مهم با اتخاذ تدابیری هنرمندانه شتاب گیرد.

** بر این اساس مخاطب برنامه های سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در کشورهای مختلف کدام طیف از ملت میزبان است. با مرور برنامه های سال های گذشته به اجرای یک سری برنامه ها با موارد مشترک مواجه هستیم که برای جمع محدودی اجرا می شود. آیا با اجرای این برنامه ها می توان انتظار داشت رسالتی که اشاره کردید، اجرایی شود؟

به تعبیر رهبر معظم انقلاب، نوروز، عامل همگرایی و هم افزایی میان ملت های منطقه است. دوستداران ایران و فرهنگ ایرانی، اقلیت های مسلمان و شیعه، فارسی آموزان و علاقه مندان به هنر ایرانی و دانشجویان و نخبگان کشورهای هدف، بیشترین مخاطبان ما را تشکیل می‏دهند. علاوه بر آن، چنانچه کشورهایی با ما همسو باشند، چندان مشکلی برای فعالیت های فرهنگی نداریم، ولی در برخی کشورهای ناهمسو و از نظر فرهنگی، بیگانه با ما، برای انجام چنین برنامه‏هایی باید ملاحظات بسیاری مد نظر باشد به هر صورت، حفظ یک پایگاه فرهنگی با رعایت ظرافت های کاری برای ما مهم است.

** اگر قرار است آیین نوروزی را به دیگر کشورهای جهان معرفی کنیم، آیا برنامه هایی که به این منظور تدارک دیده می شود، در رسانه های جمعی و فضای شهری هم نمودی دارد؟ به عنوان نمونه، مراسم «نوروز خوانی» که برای نخستین بار پیام آور غوغای نوروز است، برگزار می‏شود؟ اساساً آیا چنین امکانی برای رایزن های فرهنگی ایران در کشورهای مختلف وجود دارد؟

پرسش جالبی را مطرح کردید. باید گفت کشورهای حوزه نوروز و حوزه تمدنی ایران خود، برنامه هایی دارند که برای ما ایرانی ها نیز جالب است. مثل آنچه در جمهوری تاجیکستان و ازبکستان مؤمنانه و جدی مراسم و آیین های نوروزی را برپا می دارند. ولی در دیگر کشورها که نوروز را تنها یک سنت دیرپای ایرانی می‏شناسند و احترامی برای آن قائل هستند، به مدد تبلیغات و بروشورهای تبلیغاتی به زبان کشور هدف و نیز نصب تابلوهایی با مضامین معنوی، همراه با مناظر زیبای بهاری که خوشایند هر نگاه زیباشناسانه ای است، نمود پیدا می‏کند. سنت «نوروز خوانی» هم که بیشتر در مناطق شمالی ایران و برخی مناطق دیگر، همچون بشارت دهنده بهار و شادی و خرمی عمل می‏کند، در کشورهای دور که ناآشنا با این سنت ایرانی هستند، برگزار نمی شود لیکن، همان گونه که گفتم در افغانستان و جمهوری‏های آسیای مرکزی و آذربایجان، مراسمی از این دست که تا حدودی مشابه رسم ایرانی‏است، برپا می‏شود. در بسیاری از کشورها نیز شبکه های تلویزیونی با همکاری رایزنی‏های فرهنگی اقدام به انعکاس آیین نوروزی می‏کنند. در مراکز علمی و دانشگاهی و حتی مدارس کشورهای مختلف خصوصاً کشورهای حوزه نوروز با همکاری نمایندگی‏های فرهنگی جمهوری اسلامی نوروز به عنوان یک آیین اصیل ایرانی با شکوه برگزار می شود.

** دیدگاه و نگاه مردم دیگر کشورهای جهان که عضو پرونده چندملیتی نوروز نیستند نسبت به نوروز و آیین ها و مراسم نوروزی چیست؟

در یک عبارت خلاصه شده می توان گفت «به نام یک جشن ایرانی با چاشنی فرهنگ و هنر وارزش های دینی و آیینی» حرفی که نوروز برای جهانیان دارد، این است که شادی و آرامش در کنار فرهنگ و معنویت، جهان را جای بهتری برای زندگی می کند و روح نوروز از خشونت و ستیزه گری بیزار است. اکنون این سنت باستانی، در پهنه‏ «دیپلماسی فرهنگی»، یکی از کارآمدترین و ثمربخش‏ترین رویکردهاست. دریافت جهانیان از پیام‏های معنوی و فرهنگی نوروز، ما را در موقعیتی برتر می‏نشاند و تبلیغات خصمانه را بخوبی خنثی می سازد. آنها نوروز را یکی از ابعاد درخشان روح ایرانی و یکی از میراث های ماندگار تاریخ و فرهنگ ایران زمین می شناسند.

** برنامه‏های این سازمان در کشورهایی که خودشان آیین نوروزی دارند و در دیگر کشورهایی که چنین سنتی ندارند، چه تفاوت هایی دارد؟

پیداست در کشورهایی همچون کشورهای آسیای مرکزی که با اشتیاق به دنبال برگزاری نوروز هستند، برای آنها نیز جذاب است که بدانند نوروز در ایران چگونه برگزار می‏شود لذا نمایندگی‏های فرهنگی در این زمینه تلاش مضاعف می‏کنند اما در کشورهایی که با این رسم ایرانی آشنا نیستند علاوه بر سفره هفت سین و تشریح این سفره توسط نمایندگان فرهنگی از مرکز نیز با اعزام گروه‏های هنری این آیین صلح و دوستی ایرانی معرفی می‏شود، مسابقه های فرهنگی، همراه با شادی و اهدای جوایز نوروزی و شعرخوانی با مضامین عیدانه که در مجموع «یـک روز مفرح و شاد» را رقم بزند، برگزار می شود.

** در تدارک این برنامه تا چه میزان تناسب مؤلفه های فرهنگی کشور میزبان مورد توجه قرار می گیرد؟ در نگاه کلی به برنامه هایی که در سال های گذشته توسط این سازمان به این بهانه اجرا شده است، به نظر می رسد اغلب برنامه ها طبق روال معمول و مشترک هستند.

قطعاً نمایندگان فرهنگی جمهوری اسلامی در کشورهای مختلف با اشرافی که به حوزه فرهنگی کشورها دارند، متناسب با آن برنامه ریزی می‏کنند و درخواست های خود را در ارتباط با اعزام گروه های هنری براساس ذائقه مخاطبان به مرکز ارسال می کنند بنابراین تدارک برنامه برای مناسبت «نوروز» براساس احترام به مؤلفه های فرهنگی کشور میزبان که پذیرای ماست، انجام می شود. تردیدی نیست که باید تعریف روشنی از گزاره «مؤلفه های فرهنگی کشور میزبان» ارائه داد تا تناسب برنامه های نوروزی ما با آن سنجیده شود.

** در برنامه های هر ساله آیا سیاست مشخصی برای تبیین یک پیام مد نظر قرار می گیرد؟ قرار است برنامه های سال 95 با چه محوریت و رویکردی اجرایی شود؟

پیام ذاتی و همیشگی نوروز، صلح و دوستی و آرامش و شادی است. این پیام در مواجهه با واقعیت های پیرامونی، رنگی ویژه می‏گیرد. مثلاً، هنگام تهدید آرامش و امنیت مردمان منطقه از سوی افراط گرایان که برخی کشورها را عملاً درگیر منازعات خونین کرده است، نوروز دعوتی می‏شود با درونمایه محبت و مهربانی و رادی و رواداری و چنین می اندیشم و براین گمان هستم که برنامه های نوروزی سال 1395 نمایندگی های ما این رویکرد را بازتاب خواهند داد.

** نوروز به نوعی، میعادگاه ملت هایی است که اشتراکات فرهنگی بسیار دارند، اینکه کشورهای مختلفی بر سر سفره نوروز می نشینند، چه فرصت هایی را برای ارتباط بهتر بین ملت ها ایجاد می کند؟

همین که ملت های بسیاری درمی یابند که در سپیده دم تاریخ این سامان، سفره ای از مهربانی و همدلی به نام «نوروز باستانی» گسترده بوده است و اقوام گوناگونی دست در دست یکدیگر به شادکامی و مهرورزی، این روز ویژه و خجسته را دوست می‏داشتند و دل ها از کینه و کدورت می‏شستند و به میمنت چنین روزی، کام شان را شیرین می کردند، برای امروزیان که صاحبان آن مواریث کهن و زیبا و نامیرا هستند، بسیار دلنشین و گواراست.

«نوآمدگان» با هوشمندی و خردمندی می بینند که «نیاکان» شان با یکدیگر بر سر مهر بوده اند و سرود دوستی برای هم می‏خوانده‏اند و دست برادری به هم می داده اند. پس، هنگامی که به سر انگشت لطف و هنر و اعجاز شکوهمند «نوروز»، چنین احساس پاک و زیبایی در دل‏های مردمان پاکنهاد این دیار جان می‏گیرد، راه برای دوستی های بیشتر و گسترده‏تر باز می شود و سویه های دیگر روابط از برکت یک آیین مشترک و پویا و کارساز تاریخی و باستانی، زنده و فعال می‏شود و بدیهی است که انتفاع آن به همه بر می‏گردد.

** رئیس جمهوری در پنجمین جشن جهانی نوروز که سال 1393 در کابل برگزار شد با استناد به پاسداشت اعتدال ربیع در نوروز، اعتدال را نه فقط یک آیین تاریخی بلکه روش اجتماعی برای رشد و همزیستی در جهان امروز عنوان کردند و در سخنانی بیان کردند که «ما می خواهیم نوروز را از صورت یک جشن به سیرت یک پیمان درآوریم»، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در دو سال گذشته چه برنامه هایی در این راستا انجام داده است؟

برپایی میزگردهایی که به جای «مونولوگ» و تک گویی، «دیالوگ» و گفت وگوی رویارو با جهانی ناهمسو را در دستور کار قرار داد تا مشق همدلی و همسویی، عملیاتی شود و برنامه های دیگری که نه فقط شناساندن ایران و اسلام، بلکه شناختن کشور هدف، ارزش های دینی و فرهنگی اش و شناساندن آن به جامعه ایرانی را فراچشم داشت که این رویکرد اعتدالی، تصحیح نگاه یکسونگرانه پیشین بود. هنردیدن و جرأت شنیدن و شهامت پذیرفتن ارزش‏هایی اخلاقی از زبان نخبگان و سرآمدان ملت‏ها، یکی دیگر از مظاهر «رویکرد اعتدالی» بود که در گفت وگوهای بین الادیانی صورت بست.

همچنین چاپ کتاب های بسیاری که در راستای شناساندن چهره های تابناک فرهنگ وادب و آیین ملت های دیگر به جامعه ایران که از آنان، محجوب و مهجور بود و... این همه، تنها یکی از پیامدهای درک درست از سنتی کهن و درس آموز بوده است.

** بیش از پنج سال از تصویب قطعنامه سازمان ملل درباره نوروز می گذرد، اما هنوز نوروز جایگاه جهانی پیدا نکرده و با توجه به شرکت سران کشورهای منطقه در دوره های گذشته، جشن جهانی نوروز بیشتر به عنوان یک جشن منطقه ای باقی مانده است. به نظر شما دلیل این اتفاق چیست و برای اینکه نوروز به جایگاهی جهانی برسد، چه کار باید کرد؟

نوروز همچون سخنگویی صادق و رسولی امین، «پیام» خود را به صد زبان در طول تاریخ رسانده است: آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است با دوستان مروت با دشمنان مدارا! و پیامی دیگر «درخت دوستی بنشان که کام دل به بار آرد/ نهال دشمنی بر کن که رنج بی شمار آرد!» رهبر معظم انقلاب درخصوص ثبت جهانی نوروز، تعبیری به این مضمون دارند که می فرمایند: «ثبت جهانی نوروز، هدیه ملت ما به سایر ملت هاست.» از این رو به نظر می رسد که باید به این نکته توجه داشته باشیم که به ثمر نشستن کار فرهنگی و تحقق اهداف فرهنگی با فعالیت‏های صنعتی و اقتصادی بسیار متفاوت است؛ فعالیت در حوزه فرهنگی ایجاد نگرش یا تغییر نگرش است که چندان با معیار زمان سنجیده نمی‏شود ممکن است سال‏های طولانی زمان صرف شود و هزینه های مادی بسیاری لازم باشد تا یک فعالیت فرهنگی به نتیجه برسد همین طور نباید از این نکته غفلت کنیم که به فرموده درست و زیبای شمس الحق تبریز، آن خداوندگار «عشق» و «شادی» و آن خورشید جهان افروز «مهر و مردمی» ایام می آیند تا از شما مبارک شوند، پس نوروز از شما مبارک است!»