واکاوی علل اعتیاد به فضای مجازی

روزنامه جام جم در صفحه فرهنگ و رسانه درباره بررسی چرایی و علل بروز وابستگی به فضای مجازی به عنوان معضلی در سطح جامعه و عوارض و تبعات فردی و اجتماعی آن و راهکارهای مقابله و کم اثر کردن نتایجش با حسین امامی به گفت و گو پرداخت.

در این گفت و گو که در شماره سه شنبه 18 اسفند 1394 خورشیدی با مدرس دانشگاه و پژوهشگر رسانه های نوین انجام شده، آمده است: اطلاق واژه اعتیاد تنها برای مصرف مواد مخدر کاربرد ندارد و به آن محدود نمی شود؛ سیخ و سنگ و وافور و منقل هم از الزامات آن نیست. هر استفاده بی رویه و خارج از دایره عقل و منطق هم شامل اعتیاد و عوارض و تبعاتش می شود و فرد مبتلا به چنین عارضه ای معتاد است بی گمان، به اذعان کارشناسان و خبرگان فن. این که روزت را با فضای مجازی به شب گره بزنی و سرت همیشه به این فضا گرم باشد و ممتد و بی هدف در آن حضور داشته باشی، خودش نوعی اعتیاد است. 

این روزها حضور مستمر و بدون برنامه ریزی و باری به هر جهت در فضای مجازی آرام آرام به یک اپیدمی در جامعه بدل می شود که پیر و جوان و خرد و کلان هم نمی شناسد و شامل همه می شود. بررسی چرایی و علل بروز چنین معضلی در سطح جامعه و عوارض و تبعات فردی و اجتماعی آن و راهکارهای مقابله و کم اثر کردن نتایجش ازجمله محورهای این گفت وگو است با دکتر حسین امامی، دکترای علوم ارتباطات اجتماعی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر رسانه های نوین.

**آقای دکتر امامی، آیا می توان برای استفاده ممتد و بی هدف از فضای مجازی اصطلاح و واژه اعتیاد را به کار برد؟ مرادم این است که چنین واژه ای برای فضای مجازی سنگین و ثقیل نیست؟

در یک مفهوم کلی، اعتیاد یعنی رفتاری که بر رفتارهای دیگر غلبه پیدا کند و به طور مداوم تکرار شود. اعتیاد به اینترنت هم در طبقه بندی انواع اعتیادها قرار دارد؛ یعنی نوعی استفاده افراطی، ممتد، بی هدف و وابستگی بیش از حد به اینترنت به طوری که در ارتباطات زندگی روزمره، کار، تحصیل و سایر امور اجتماعی کاربر نوعی اختلال و بی نظمی به وجود آید.

**چگونه استفاده بی رویه و ممتد از فضای مجازی تبدیل به یک اختلال رفتاری می شود؟

وقتی می گوییم اختلال، یعنی وجود یک مشکل رفتاری. اگر حضور یک فرد در فضای مجازی به نسبت زندگی روزمره اش آن قدر زیاد شود که عوارضی همچون افسردگی و بی حوصلگی را برایش به ارمغان بیاورد، به یک اختلال رفتاری تبدیل شده است. به تعبیر دیگر، زندگی در فضای سایبر و وابستگی او به این فضا، برایش جذاب تر و لذتبخش تر از زندگی روزمره است و این امر منجر به اختلال و عدم توازن می شود.

**چه عواملی در پیدایش و بروز اعتیاد به فضای مجازی دخیل و سهیم هستند؟

اعتیاد به اینترنت به دلایل متعددی ارتباط دارد و می تواند برای هر شخص نیز متفاوت باشد. یکی از علل به وجود آمدن اعتیاد به فضای مجازی، فرار از واقعیت های زندگی روزمره و پناه آوردن به اینترنت است. فرد در جستجوی ارتباطاتی است که در دنیای واقعی پیدا نکرده یا در پی نشان دادن بخشی از شخصیتش است که امکان ابراز آن را در زندگی روزمره نداشته است. لذا می تواند هویت مجعول و ناشناخته ای برای خود تعریف کند و به زندگی دوم خود در فضای مجازی بپردازد. او در این فضای مجذوب مجازی، با استفاده مفرط از اینترنت، در پی تامین نیازها، تسکین فوری و فرار از اضطراب ها و مشکلاتش است.

عده ای هم اینترنت را راهی برای خارج کردن خودشان از انزوا و تنهایی می یابند. اینها به دنبال یک پشتیبان اجتماعی هستند. به عبارت دیگر، در پذیرفته شدن در دنیای واقعی و جلب محبت دیگران به هر دلیلی با مشکل مواجه شده اند و این عدم پذیرش را در دنیای مجازی جست و جو می کنند.

**گفتید اعتیاد به فضای مجازی، دلایل مختلفی دارد، آیا می توان متصور شد که اعتیاد به این فضا از انواع و سطوح مختلفی برخوردار است؟

بله، اعتیاد به فضای مجازی انواع مختلفی دارد. یکی از آنها اعتیاد به بازی های رایانه ای یا اینترنتی است. گروه دیگر، به چت و گفت وگو در این فضاها اعتیاد دارند که امروزه بیشتر این موارد در تلفن های همراه هوشمند، مشاهده می شود.

عده ای هم هستند که مدام اسمشان را جست و جو می کنند. گروهی دیگری هم مدام به ایمیل، وبلاگ، شبکه اجتماعی (مثل توییتر، گوگل پلاس و فیسبوک) یا پیام رسان های موبایلی شان (واتس اپ، تلگرام) مراجعه می کنند که نکند پیام جدیدی برایشان آمده باشد یا کدام مطلبشان را چه کسانی لایک کرده اند، چه افرادی نظر گذاشته اند و مواردی از این قبیل. نوعی دیگر از اعتیاد اینترنتی، پیگیری رابطه های جنسی است که متاسفانه اشتیاقی است سیری ناپذیر. 

اعتیادهای دیگری هم وجود دارد مانند اعتیاد به دانلود کردن و جمع آوری اطلاعات، اعتیاد به خریدهای اینترنتی و نهایتا اعتیاد به وبگردی و اخبار یعنی دائم به روز بودن، به گونه ای که کاربر فکر می کند، اگر الان از پای اینترنت کنار برود و آفلاین شود، ممکن است خبر مهمی روی سایت ها قرار بگیرد و او مطلع نشود که اینها همگی زنگ خطر است و فرد را با مشکلات جدی مواجه می سازد.

**نشانه های اعتیاد به فضای مجازی در یک کاربر چیست؟

فرد معتاد به فضای مجازی اگر از این فضا خارج شود بدخلق می شود و احساس اضطراب و بی قراری می کند. بعد از مدتی هم که با انتقاد اطرافیانش مواجه شود میزان حضورش در فضای مجازی را منکر شده، دلایل دیگری مانند درس خواندن یا انجام کار اداری را بهانه می کند.

**این اعتیاد چه عوارض و تبعات سویی می تواند داشته باشد؛ چه به لحاظ فردی و چه از منظر اجتماعی؟

سلامت فکری و فیزیکی این کاربران بیشتر در معرض خطر قرار دارد. به عنوان مثال، اضطراب، افسردگی، تندخویی، بدخلقی، بی قراری، تفکرهای وسواسی و خیالبافی از عمده ترین علائم و عوارض اعتیاد به فضای مجازی است. همچنین کاهش ارتباطات اجتماعی و فعالیت فیزیکی، بی خوابی، افت تحصیلی از دیگر عواملی است که در پژوهش های انجام شده به عنوان عوارض اعتیاد اینترنتی نام گرفته اند.

**به عنوان یک کارشناس و پژوهشگر رسانه های نوین چه راهکارها و پیشنهادهایی برای مواجهه با مقوله اعتیاد به فضای مجازی دارید؛ بخصوص در میان نوجوانان و جوانان؟

برای درمان اعتیاد کاربر به فضای مجازی، هرگز ممانعت از ورود او به این فضا توصیه نمی شود، بلکه تاکید و پیشنهاد بر مدیریت زمان استفاده و حضور در فضای مجازی به عنوان یک راهکار اساسی است یعنی باید تعادلی بین زندگی روزمره و حضور در فضای مجازی برقرار شود. بنابراین لازم است برنامه ریزی و تدبیر برای گنجاندن برنامه های جذاب و لذتبخش دیگر در زندگی روزمره مدنظر قرار گیرد و جایگزین حضور در فضای مجازی شود.

**استفاده بیش از حد، همیشه اعتیاد نیست

دکتر امامی: دیدگاه هایی وجود دارد که مخالف اعتیاد نامیدن استفاده فراوان از فضای مجازی است. برخی روان شناسان اعتقاد دارند که واژه اعتیاد برای توصیف این حالت، واژه مناسبی نیست و به نوعی گمراه کننده است، چراکه حظ استفاده از اینترنت و فضای مجازی، اصلا شباهتی با لذت مواد مخدر ندارد. آنها در استناد به این بحث، می گویند یک شخص ساعات طولانی از اینترنت استفاده می برد ولی بهره او هدفمند است، پس آیا می شود اسم این کارش را اعتیاد گذاشت؟ 

فضای مجازی، دسترسی به کتاب و منابع علمی دیگر را راحت کرده است و در این شکی نیست، من اعتقاد دارم استفاده و وابستگی بیش از حد به فضای مجازی، همیشه اعتیاد نیست، بلکه زمانی شکل اعتیاد به خود می گیرد که فرد رابطه خود را با واقعیت از دست می دهد و در فضای خیالی خودش زندگی می کند و نمی تواند با زندگی روزمره ارتباط برقرار کند.