فرار مالیاتی به‌عنوان یک پدیده اقتصادی منفی، اثرات مخربی بر اقتصاد کشورها از جمله ایران دارد. این پدیده باعث کاهش درآمدهای دولت، افزایش کسری بودجه، نابرابری اقتصادی و کاهش اعتماد عمومی به نظام مالیاتی می‌شود. شناسایی مشاغل و اصنافی که بیشترین سهم را در فرار مالیاتی دارند، گامی مهم در راستای مبارزه با این پدیده و اصلاح نظام مالیاتی است.
نظام مالیاتی ایران که متشکل از مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم است، نقشی حیاتی در تأمین بودجه دولت ایفا می‌کند. بااین‌حال، وابستگی شدید به درآمدهای نفتی و مشکلات ساختاری، این نظام را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. فرار مالیاتی گسترده، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین موانع در مسیر تحقق درآمدهای مالیاتی، مطرح است. بخش قابل‌توجهی از فعالیت‌های اقتصادی در ایران از شمول مالیات خارج هستند. این امر نه‌تنها درآمدهای دولت را کاهش می‌دهد، بلکه باعث ایجاد نابرابری و بی‌عدالتی در نظام مالیاتی می‌شود.
مشکلات و ناکارآمدی‌های موجود در نظام مالیاتی
یکی از بزرگ‌ترین مشکلات، فرایندهای پیچیده و طولانی نظام مالیاتی است که به دلیل عدم شفافیت و استفاده از روش‌های سنتی، کارایی آن را به‌شدت کاهش داده است. این مشکلات موجب افزایش هزینه‌های اداری و کاهش انگیزه مؤدیان برای پرداخت مالیات می‌شود. از طرف دیگر، بی‌اعتمادی به نحوه هزینه‌کرد درآمدهای مالیاتی یکی از عوامل اصلی کاهش تمایل به پرداخت مالیات در بین مردم است. این مسئله نیاز به شفافیت بیشتر و پاسخگویی در نحوه مدیریت درآمدهای مالیاتی را نشان می‌دهد.
معافیت‌های مالیاتی گسترده و غیرهدفمند، یکی دیگر از عواملی است که پایه‌های مالیاتی را محدود کرده و زمینه را برای فرار مالیاتی فراهم می‌کند. این معافیت‌ها اغلب به‌صورت غیرشفاف و بدون ارزیابی دقیق از اثربخشی آن‌ها اعطا می‌شوند.
عوامل مؤثر در فرار مالیاتی
فرار مالیاتی در ایران به دلایل متعددی بروز می‌کند. یکی از این عوامل، فعالیت‌های اقتصادی غیررسمی است که عموماً از دید دولت پنهان می‌ماند. بسیاری از این فعالیت‌ها در بخش‌های غیرشفاف و بدون نظارت اقتصادی انجام می‌شوند. نظام مالیاتی نیز در شناسایی و ثبت‌نام همه فعالان اقتصادی با مشکلاتی روبه‌رو است که باعث می‌شود بخش قابل‌توجهی از درآمدها و فعالیت‌های اقتصادی از دید نظام مالیاتی پنهان بماند.
فساد در نظام مالیاتی و اداری نیز، زمینه را برای فرار مالیاتی فراهم می‌کند. رشوه، تبانی و سوءاستفاده از قدرت از جمله عوامل فسادزا در نظام مالیاتی هستند. از طرف دیگر، عدم شفافیت در فعالیت‌های اقتصادی و مالی، امکان پنهان‌کردن درآمدها و دارایی‌ها را افزایش می‌دهد. پیچیدگی قوانین و مقررات مالیاتی را نیز می‌توان به‌عنوان یکی از علل وقوع فرار مالیاتی اشاره کرد، چرا که این پیچیدگی‌ها امکان تفسیرهای مختلف و فرار از پرداخت مالیات را فراهم می‌کنند.
راهکارهای پیشنهادی برای بهبود نظام مالیاتی
برای مقابله با فرار مالیاتی و بهبود نظام مالیاتی در ایران، لازم است مجموعه‌ای از راهکارها به‌صورت هم‌زمان و هماهنگ اجرا شوند. اصلاح نظام مالیاتی، گسترش پایه‌های مالیاتی، کاهش معافیت‌های مالیاتی، حذف یا کاهش معافیت‌های غیرضروری و غیرهدفمند، بهبود فرایندهای مالیاتی، استفاده از فناوری‌های نوین و پیاده‌سازی دستگاه‌های مالیاتی هوشمند و استفاده از داده‌کاوی برای شناسایی فرار مالیاتی و استفاده از هوش مصنوعی می‌توانند به شناسایی الگوهای فرار مالیاتی و پیشگیری از آن کمک کنند.
مشاغل و اصنافی که بیشترین فرار مالیاتی را دارند
متأسفانه، دسترسی به آمار دقیق و رسمی درباره فرارهای مالیاتی سال گذشته امکان‌پذیر نیست، اما بر اساس اظهارات برخی از مسئولان و اخبار منتشرشده در طول یک سال گذشته، می‌توان تخمین زد که برخی از اصناف و گروه‌های شغلی بیشتر از سایرین در معرض فرار مالیاتی قرار دارند. این اصناف عبارت‌اند از:
پزشکان و دندان‌پزشکان: پزشکان به دلیل درآمدهای نقدی بالا و عدم استفاده گسترده از کارت‌خوان‌ها، همواره به‌عنوان یکی از اصناف با ریسک بالای فرار مالیاتی مطرح بوده‌اند.
وکلا: وکلا نیز به دلیل ماهیت شغلی خود و دریافت حق‌الوکاله‌های نقدی، امکان پنهان‌کردن بخشی از درآمدهای خود را دارند.
مشاوران املاک: باتوجه‌به رونق بازار مسکن و معاملات متعدد، مشاوران املاک نیز می‌توانند درآمدهای قابل‌توجهی کسب کنند که در صورت عدم نظارت دقیق، احتمال فرار مالیاتی وجود دارد.
طلافروشان: خریدوفروش طلا به‌صورت نقدی و عدم ثبت دقیق معاملات، می‌تواند زمینه را برای فرار مالیاتی فراهم کند.
فروشندگان خودرو: به دلیل حجم بالای معاملات خودرو و وجود دلالان غیررسمی، این صنف نیز با چالش‌هایی در زمینه پرداخت مالیات روبرو است.
رستوران‌ها و فست‌فودها: درآمدهای نقدی بالا و عدم ثبت دقیق فروش، می‌تواند منجر به فرار مالیاتی در این صنف شود.
اقدامات و گزارش‌های اخیر در مبارزه با فرار مالیاتی
طبق آخرین آمارهایی که از سوی سازمان امور مالیاتی و زیرمجموعه‌های آن در سال گذشته منتشر شده است، ۴۳۱ مورد بازرسی مالیاتی در طول مدت تیر تا آبان‌ماه سال گذشته انجام شده است. در این میان، برخی از اقدامات قابل‌توجه عبارت‌اند از:
شناسایی شبکه فاکتورسازی صوری در ۱۵ شرکت ضایعات فلزی که در سطح کشور با فاکتورسازی گسترده نسبت به اعتبارسازی صوری مالیات و عوارض ارزش افزوده در سطح وسیع اقدام کرده بودند. کشف فرار مالیاتی به میزان ۴۱ میلیارد تومان از یک طلافروشی در اصفهان که در آن بیش از ۱۶۰ میلیارد تومان کتمان درآمد شناسایی شد. دریافت بیش از ۲۲ هزار و ۶۱۴ گزارش مردمی در حوزه فرار مالیاتی و انجام بیش از پنج هزار و ۴۰۰ بازدید میدانی از محل فعالیت اشخاص مشکوک. شناسایی فرار مالیاتی در واحدهای تولیدی و تجاری مختلف در سراسر کشور، از جمله شناسایی فرار مالیاتی ۷۷۰ میلیاردریالی از یک واحد تولید مواد سیلیکونی در استان قزوین.
اصلاح نظام مالیاتی و کاهش فرار مالیاتی در ایران نیازمند یک رویکرد جامع و هماهنگ است که شامل اصلاح قوانین و مقررات، بهبود فرایندها، افزایش شفافیت، مبارزه با فساد و ارتقای فرهنگ مالیاتی می‌شود. اجرای این راهکارها نیازمند اراده سیاسی قوی و همکاری همه ذی‌نفعان است. با اجرای این راهکارها، می‌توان به افزایش درآمدهای مالیاتی، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و ایجاد یک نظام مالیاتی عادلانه و کارآمد دست‌یافت.
