بسیاری از مورخان، واقعه تحریم تنباکو و صدور فتوای مشهور میرزای شیرازی، را سرآغاز نهضتی می دانند که سرانجام باعث استقرار نظام مشروطه در ایران شد.
روزنامه خراسان در گزارشی نوشت: بسیاری از مورخان، واقعه تحریم تنباکو و صدور فتوای مشهور میرزای شیرازی، را سرآغاز نهضتی می دانند که سرانجام باعث استقرار نظام مشروطه در ایران شد.
در ادامه این گزارش که به قلم جواد نوائیان رودسری انتشار یافت، آمده است: با وجود شهرت این واقعه، دلایل وقوع آن و ماهیت قرارداد شوم و استعماری واگذاری امتیاز تنباکو، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. انگلیسی ها از زمان سلطنت فتحعلی شاه، با فرستادن سرهارفورد جونز و سرگور اوزلی، آشکارا دخالت در امور داخلی ایران را در دستور کار قرار داده بودند.
حضور فعال آنها در وقایع غم‌انگیزی مانند عهدنامه ترکمانچای، شهادت میرزاتقی خان امیرکبیر و جدایی افغانستان از ایران، نشان می‌داد که انگلیسی‌ها در حال اجرای برنامه‌ای دقیق برای تبدیل ایران به یک مستعمره تمام عیار هستند؛ با این حال، رقابت شدید با دولت استعمارگر روسیه تزاری، مانع از آن بود که بتوانند علناً به چنین کاری اقدام کنند. بنابراین، گرفتن امتیاز از شاهان بی‌کفایت قاجار، برای تسلط بر کشور و رقابت با روسیه، به عنوان روشی مناسب برای رسیدن به اهداف استعماری مورد توجه آن ها قرار گرفت.
** چرا واکنش علیه امتیاز تنباکو؟
مذاکرات مقدماتی واگذاری امتیاز تنباکو در سال 1267 هـ.ش و در جریان سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا انجام شد. ماژور تالبوت، از دوستان نزدیک لرد سالیسبوری، نخست وزیر وقت انگلیس، توانست با حمایت این دولت استعماری و پرداخت رشوه به شاه و اطرافیان، این امتیاز را به دست آورد. دو سال بعد، با نهایی شدن قرارداد، تالبوت پس از تأسیس شرکت رژی، به همراه کارکنانش به ایران آمد. امتیاز واگذار شده، تفاوت چندانی با امتیازات قبلی نداشت.
شرکت رژی در برابر پرداخت سالانه پانزده هزار لیره انگلیسی به شاه ایران، امتیاز خرید، فروش و کشت توتون و تنباکو در سراسر کشور را به دست می‌آورد. براساس این قرارداد، ایرانیان تمامی حق و حقوق خود را در این زمینه، به مدت پنجاه سال، از دست می‌دادند و برای افرادی که حاضر به پذیرش این امتیاز نبودند، مجازات و جریمه سنگین در نظر گرفته شده‌بود.
با این حال، واکنش‌ها به قرارداد رژی، آن قدر شدید بود که شاید برای کسانی که با سایر امتیازات واگذار شده به استعمار در دوره قاجاریه، آشنا باشند، کمی عجیب به نظر برسد. در واقع باید پرسید ریشه اعتراض شدید علما و مردم و در نهایت، صدور فتوای تاریخی میرزای شیرازی چه بود؟ این قرارداد استعماری چه تفاوتی با قرارداد های مشابه داشت، که باعث چنین واکنشی شد؟ در پاسخ باید دو عامل عمده را به عنوان دلایل اصلی اعتراضات عمومی مطرح کنیم؛ عواملی که نشان می‌دهد چرا حساسیت نسبت به قرارداد رژی این چنین افزایش یافت و حتی در برخی مناطق مانند شیراز، دولت برای سرکوب معترضان به خشونت متوسل شد و جمعی از مردم را به خاک و خون کشید.
** قراردادی که مردم را از هستی ساقط می‌کرد
یکی از علل مهم حساسیت مردم نسبت به این قرارداد، توسعه یافتن تجارت و کشت تنباکو در کشور بود. سیدجلال الدین مدنی، در کتاب «تاریخ سیاسی معاصر ایران» می نویسد:«در ایران آن روز، یک پنجم مردم در کار خرید و فروش و کشت تنباکو بودند. تنها سالی چهارصد و سی و پنج تُن [تنباکو] به ترکیه، هند و افغانستان صادر می‌کردند.» بدیهی بود که امتیاز انحصاری خرید و فروش این محصول، تعداد زیادی از مردم ایران را از هستی ساقط می‌کرد و مخاطرات چنین انحصاری در شرایط آن روز اقتصاد ایران کاملاً شناخته شده بود.
** طرح ایجاد یک مستعمره جدید
دلیل دوم، که به مراتب مهم تر از دلیل اول بود و زمینه اصلی قیام تنباکو را مهیا کرد، رویکرد انگلیسی‌ها در اجرای این قرارداد و نقشه‌های پشت پرده آنها برای استعمار ایران بود. سالیسبوری، نخست وزیر وقت انگلیس، همزمان با انعقاد قرارداد رژی، به لاسلز، سفیر وقت انگلیس در ایران، نوشت:«مواظب باش که این سوءظن که ما نه برای پیشرفت ایران، بلکه فقط برای استثمار ایران می‌کوشیم، پدید نیاید(!)» واقعیت آن بود که امتیاز تنباکو، تنها پوششی برای اجرای یک طرح بزرگ استعماری بود. انگلیسی‌ها به این نتیجه رسیده بودند که با توجه به نفوذ روزافزونشان در ایران، زمان استیلای کامل بر این کشور فرا رسیده است و آنها می توانند با ایران همان معامله ای را انجام دهند که پیشتر با هندوستان انجام داده بودند.
** صدهزار مبلغ مسیحی وارد ایران شدند!
پس از اجرایی شدن قرارداد انحصار توتون و تنباکو، دویست هزار کارمند شرکت رژی برای اجرای قرارداد وارد ایران شدند. رقمی که فوق العاده زیاد به نظر می رسید، اما پس از مدتی، آشکار شد که صدهزار نفر از این افراد مبلغان مسیحی هستند که در پوشش کارمندان شرکت، به ایران آمده‌اند. به تعبیر عباس میرزا ملک آرا، شاهزاده قاجاری، انگلیسی ها به ایران مانند یک کشور مغلوب پا گذاشتند. با ورود عوامل شرکت برای اجرای قرارداد، در بسیاری از نقاط قلعه های مستحکمی بنا شد. شرکت برای اجرای قرارداد، رأساً به استخدام نیروهای نظامی و وارد کردن تعدادی از هندی ها برای حفاظت از مراکز خود اقدام کرد. سیدجلال الدین مدنی می نویسد:«[شرکت] مرکز خود را که در خیابان فردوسی (علاءالدوله آن زمان) خریداری کرده بود، به شکل قلعه مستحکمی درآورد. برای خود سپاهی و تفنگ داشت ... گویا مراکزی برای ذخیره تسلیحات در نظر می گیرند. این نظر وقتی تأیید شد که بعد از انحلال شرکت، محموله های تازه رسیده را باز کردند و مملو از اسلحه و فشنگ و وسایل تخریب بود.» شرکت با وجود مشخص بودن نوع فعالیتش، صدها کلیسا در نقاط مختلف ایران ساخت. علاوه بر این ها، تعدادی مرکز قمار و فساد، با حمایت شرکت رژی، در تهران ساخته شد که بر حساسیت ها افزود.
** فتوایی که همه چیز را تغییر داد
با فاش شدن برخی از اهداف خطرناک انگلیسی ها، که با اجرای قرارداد رژی در پی آن بودند، اعتراضات علما و مردم آغاز شد. بیت میرزای شیرازی در سامرا، هر روز شاهد وصول تلگراف ها و یادداشت هایی بود که توطئه بزرگ استعمار انگلیس را به مرجع تقلید شیعیان یادآوری می کرد. میرزای شیرازی ابتدا کوشید با نصیحت کردن ناصرالدین شاه، وی را از اجرای قرارداد منصرف کند؛ اما شاه خودرأی به نصایح خیرخواهانه او توجهی نکرد و در کمال بی ادبی، در پاسخ به نامه میرزای شیرازی، وی را فاقد درک صحیح از شرایط فعلی و نوع قرارداد دانست. میرزای شیرازی با دریافت چنین پاسخی، فهمید که برای دفع این فتنه، امیدی به شاه قاجار نیست و از طرفی، تعلل در مقابله با این نقشه شوم، عواقب وحشتناکی برای مردم مسلمان ایران خواهد داشت. به همین دلیل، روز اول جمادی الاول سال 1309 هـجری قمری (13 آذرماه 1270 هـ.ش) فتوای مشهور وی به این شرح انتشار یافت:«بسم ا...الرحمن الرحیم. الیوم، استعمال تنباکو و توتون بأی نحو کان، در حکم محاربه با امام زمان صلوات ا... و سلامه علیه است. حرره الاقل، محمد حسن الحسینی» به این ترتیب، خروش بزرگ ملت ایران علیه استعمار، با فتوای مرجعی آگاه آغاز شد؛ خروشی که در مدت کوتاهی بساط شرکت رژی را جمع کرد. انگلیسی ها دریافتند که در ایران بر خلاف هند، با قدرتی به نام دین و مرجعیت روبه رو هستند؛ قدرتی که در هر شرایطی، حتی در روزهای پرمحنت قحطی و بدبختی، قادر است عظیم ترین قیام ها را علیه استعمار سازماندهی کند. از آن پس، مبارزه با دین و مرجعیت راستین، به محور نقشه های شوم استعمار برای تسلط بر منابع مادی و معنوی ایران تبدیل شد.
** مشهد؛ نخستین شهری که نهضت در آن پیروز شد
در این میان، مردم مشهد نیز، پای در میدان مبارزه با این قرارداد استعماری گذاشتند. در رأس مبارزات مردم مشهد علیه این قرارداد، روحانیون و علمایی همچون «میرزا عبدالرحمن»، «سیدمحمد کلاتی» و «زین‌العابدین واعظ سبزواری» قرار داشتند. به نوشته روزنامه «اختر» در آن زمان، به محض ورود مأموران کمپانی رژی به مشهد، مردم به اعتراض برخاستند و بازار مشهد تعطیل شد. روز 13 مهرماه سال 1270 و در نخستین ساعات بعدازظهر، جمعیتی از طلاب مشهد، پس از توقفی کوتاه در مدرسه «بالاسر»، به سمت مغازه‌های اطراف حرم مطهر حرکت کردند و از بازاریانی که هنوز مغازه‌های خود را تعطیل نکرده بودند، خواستند در اعتراض به قرارداد رژی، مغازه‌هایشان را تعطیل کنند.
مأموران حکومتی برای سرکوب طلاب، به آنها حمله کردند. در پی این اقدام، طلاب و جمعیت مردمی معترض، به سمت حرم مطهر رفتند. اما «فتحعلی صاحب‌دیوان» که در آن زمان حکمران خراسان و نایب‌التولیه آستان قدس رضوی بود، به خدام دستور داد از ورود جمعیت معترض به حرم جلوگیری کنند. دستور حکمران باعث یورش مأموران حکومتی به جمعیت معترض و ضرب و جرح شدید طلاب شد. با این حال، به نوشته «ملا محمدعلی هیدجی» در «رساله دخانیه»، تعدادی از مردم و طلاب خود را به داخل مسجد گوهرشاد، حرم مطهر و مدرسه میرزاجعفر رساندند و در آنجا متحصن شدند. شعارهای ضدانگلیسی مردم مشهد، «دانیل»، رئیس اداره رژی در مشهد را چنان به وحشت انداخته‌بود که به «ژنرال مک‌لین»، کنسول انگلیس در این شهر، متوسل و با کمک او و حمایت «صاحب‌دیوان»، حکمران خراسان، همراه با خانواده و کارمندانش، در ارگ حکومتی مشهد پنهان شد. اعتراضات مردمی تا روز بعد نیز ادامه یافت.
به نوشته «یوسف متولی حقیقی»، در جلد نخست کتاب «مشهد در تاریخ معاصر»، تعدادی از بانوان مشهدی نیز، به جمع متحصنان مسجد گوهرشاد پیوستند و با افزایش جمعیت، کار بالا گرفت.ناصرالدین‌شاه که از عواقب قیام مردم مشهد بیمناک بود، طی تلگرافی به «صاحب‌دیوان»، دستور داد:«شجاع‌الدوله و سواران زعفرانلو را به مشهد فراخوانید. همه یاغیان را بدون استثنا دستگیر نمایید. صد نفر از آنها را جلوی توپ بگذارید و پدرشان را بسوزانید. این قِسم جسارت‌ها و وقاحت‌ها چه معنا دارد؟» اما این تهدیدات فایده‌ای نداشت. حاکم خراسان از پس مردمی که علیه استبداد و استعمار به پاخاسته بودند، بر نمی‌آمد.
دوران تحمل بیداد، به سر آمده بود. شاه تحت فشار مردم مشهد، به ناچار اجرای برخی مفاد قرارداد رژی را در این شهر، 6 ماه تعلیق کرد و مأموران کمپانی نیز ترجیح دادند اقدامات خود را پیگیری نکنند. در واقع شهر مشهد، نخستین جایی بود که در آن، نهضت تنباکو به پیروزی رسید. پیروزی مردم در قیام علیه قرارداد رژی، برگ زرینی در تاریخ ایران رقم زد. «عباس اقبال آشتیانی» در این باره می‌نویسد:«واقعه رژی و توفیقی که در راه الغای آن نصیب ملت و علما شد، به آنها فهماند که می‌توان با پافشاری و قیام از اقدامات خودسرانه حکومت استبدادی جلوگیری کرد و این، مقدمه‌ای شد برای همین‌گونه قیام‌ها در ایام صدارت امین‌السلطان و عین‌الدوله در زمان مظفرالدین‌شاه.»
*منبع: روزنامه خراسان، 1395.11.26
نظر شما
