معدن چهرآباد، نقبی دیگر به ایران هخامنشی

معدن چهرآباد در نزدیکی روستای حمزه‌لو از توابع شهرستان ماه‌نشان و در 70 کیلومتری زنجان قرار دارد. محلی که با کاوش‌های صورت گرفته و مطالعه بر روی مردان نمکی که پس از نزدیک به دو هزار و 300 سال رخ از خاک برنمودند، بخشی از تاریخ دوره هخامنشی و ساسانی را به تصویر کشیده است.

به گزارش خبرنگار ایسنا، معدن نمک چهرآباد که در گویش محلی به دوزلاخ (نمک‌زار) معروف است در محل تلاقی دو رودخانه مهرآباد و چهرآباد واقع شده است.

هر چند بر اساس شواهد باستان‌شناختی دره این دو رودخانه از حدود عصر برنز تا حال حاضر به تناوب مورد سکونت اقوام و گروه‌های انسانی قرار گرفته است اما این منطقه به دلیل طبیعت نسبتا خشن تا پیش از کشف بقایای مومیایی‌های معروف به انسان‌های نمکی، برای ساکنان استان زنجان، ناحیه‌ای کمتر شتاخته شده بود و هم اکنون نیز نزدیک‌ترین سکونتگاه در این منطقه، روستای حمزه‌لو است که تنها در حدود پنج خانوار در آن ساکن هستند.

کاوش‌های باستان‌شناسی انجام یافته تاکنون، حاکی از آن است که در دوره هخامنشی استخراج نمک با حفر تونل‌ها و تالارهای بسیار بزرگ، بدون استفاده از ستون‌های چوبی پشتیبان انجام می‌گرفته و از کلنگ، چکش و احتمالا قلم‌های فلزی برای کندن صخره‌های نمک، خرد کردن آن‌ها و انتقال نمک‌های خرد شده به داخل کیسه‌های چرمی و احتمالا کیسه‌های پارچه‌ای استفاده می‌شد.

از طناب‌های بافته شده از الیاف گیاهی و جانوری نیز برای بالا کشیدن کیسه‌های نمک از چاه‌ها و تونل‌های عمودی استفاده می‌کردند. برای روشن کردن تونل‌های تاریک و عمیق نیز از سوزاندن روغن در پیه‌سوزهای سفالی بهره می‌گرفتند. تا اینکه بین سال‌های 2420 تا 2380 قبل، ریزش فاجعه‌بار تونل‌های معدن موجب کشته شدن معدن‌کاران هخامنشی و توقف بهره‌برداری از نمک تا اوایل دوره ساسانی شده است. فعالیت معدن‌کاران ساسانی از حدود سده سوم میلادی آغاز و تا سده 6 میلادی ادامه یافته است. لایه‌های پی‌درپی و ضخیم واریزه‌های معدنی، نشانگر فعالیت طولانی مدت معدن‌کاوی در چهرآباد است. حتی لایه‌هایی نیز وجود دارد که حاوی کاه و نشان‌دهنده محل نگهداری غذا و یا  خود چهارپایان در طول دوره فعالیت معدن است.

احتمالا در سده 6 میلادی حادثه دیگری در معدن رخ داده که در نتیجه آن معدن‌کاران ساسانی در میان آوار تونل‌های تخریب شده مدفون شده‌اند. انسان نمکی شماره 2 و جمجمه شماره 6 کشف شده از این معدن مربوط به حدود سده 6 میلادی هستند. پس از دوره ساسانی تا دوره قاجار فعالیت‌های معدن‌کاوی در معدن نمک متوقف شده و از این  دوره دوباره قسمت‌هایی از معدن بازگشایی و تا  حدود 50 سال قبل به صورت دستی استخراج نمک ادامه داشته است.

سرپرست  هیات مشترک پژوهش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان اظهار کرد:  فصل سوم کاوش مشترک میراث فرهنگی استان زنجان با موزه و دانشگاه بوخوم آلمان که از حدود دو هفته پیش آغاز شده در سه حوزه کاوش باستان‌شناسی، مطالعات محیطی باستان‌شناسی و همچنین مطالعات ژئوفیزیک انجام خواهد شد.

ابوالفضل عالی با بیان اینکه در سال 72 اولین مرد نمکی توسط کارگران معدن بخش خصوصی که در این منطقه مشغول به فعالیت بودند کشف و به اداره کل میراث فرهنگی اطلاع داده شد که بلافاصله اقدامات مطالعاتی در این منطقه آغاز شد، گفت: به دنبال لایه‌نگاری‌های انجام شده آثار سه دوره هخامنشی، ساسانی و دوره اسلامی از این منطقه به دست آمد.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر فقط به دنبال کشف بقایای اجساد انسانی نیستیم، خاطرنشان کرد: یکی از مهمترین اهداف کاوش در این منطقه رسیدن به سوالاتی از قبیل سابقه معدن‌کاری در منطقه، چگونگی استخراج نمک و محل و نحوه تجارت آن، چگونگی زندگی در دوران گذشته در این منطقه و نوع معیشت و زیست افراد و گروه‌هایی بود که در این منطقه زندگی می‌کردند.

عالی با بیان اینکه تاکنون از نتایج این تحقیقات و کاوش‌های صورت گرفته چندین مقاله و یک جلد کتاب به چاپ رسیده است، گفت: علاوه بر مقالات با موضوعات متنوع، کتاب پژوهش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد به همت ابوالفضل عالی و توماس اشتولنر منتشر شده است.

سرپرست ایرانی هیات مشترک پژوهش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان با اشاره به اینکه مطالعات خوبی در زمینه دوره هخامنشی در جنوب ایران صورت گرفته و آثاری همچون تخت جمشید و پاسارگاد مورد مطالعه قرار گرفته است، تاکید کرد: در شمالغرب کشور مطالعات در این زمینه کم است و این کاوش‌ها می‌تواند گام خوبی در افزایش اطلاعات در منطقه شمالغرب کشور در خصوص دوره هخامنشی باشد.

عالی در خصوص قلعه بهستان در ماهنشان نیز تاکید کرد: هنوز سند محکمی در مورد اینکه آیا قلعه بهستان مربوط به دوره هخامنشی بوده است، وجود ندارد و تنها مدرک هم، آثار کشف شده در منطقه حسنلو است که آن هم بیشتر مربوط به دوره ساسانی است ولی معدن نمک چهرآباد محرز است که متعلق به دوره هخامنشی است.

وی تصریح کرد: 50 میلیون سال قبل این منطقه دریای پهناوری بوده که به مرور عقب‌نشینی کرده و دریاچه وسیعی از آن باقی مانده است که وجود تپه‌های رنگی حاوی رس، مارن، گچ، آهک و نمک نشانه این تشکیلات تبخیری هستند.

سرپرست ایرانی هیئت مشترک پژوهش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان گفت: با توجه به اینکه این منطقه نمکزار است و موارد کاوش شده به دلیل آغشته بودن به نمک پس از خروج از خاک و تماس با هوا ممکن است بلوری شوند لذا کارگاه شستشو نیز در این منطقه مستقر شده و موارد کاوش شده توسط محققان بلافاصله شستشو و خشک می‌شوند تا روند مطالعه دچار اشکال نشود.

عالی خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه یک معدن خصوصی نزدیک به 15 سال در این منطقه مشغول به فعالیت بود بخش اعظمی از معدن به صورت ناخواسته تخریب شده است ولی هنوز بر روی برخی از دیوراه تونل‌هایی که حفاری شده می‌توان رد کلنگ‌هایی که در زمان فعالیت معدن طی دوره رونق آن در هزاره‌های گذشته توسط کارگران حک شده را مشاهده کرد.

در ادامه سرپرست آلمانی هیئت مشترک پژوهش‌های باستان‌شناسی معدن نمک چهرآباد زنجان که قبل از این در مناطق مختلف ایران سابقه مطالعات باستان‌شناسی در زمینه معدن را در کارنامه کاری خود داشته و علاوه بر آن در معدن باستانی نمک در اتریش نیز چندین سال سابقه فعالیت و مطالعه داشته است، اظهار کرد: تاکنون فقط چهار معدن نمک باستانی در جهان کشف شده است که یکی از آنها در ایران و چهرآباد واقع شده است و سه معدن دیگر در نوادا امریکای جنوبی، نخجوان در آذربایجان و همچنین اتریش واقع شده است.

توماس اشتولنر با اشاره به اینکه از 2500 سال گذشته تاکنون عمق منطقه شش متر افزایش پیدا کرده است و این مساله کاوش را با سختی و کندی مواجه می‌کند، تصریح کرد: آثار به دست آمده از این معدن بیشتر مربوط به دوره‌های هخامنشی و ساسانی است ولی علی‌رغم اینکه چند نقطه استقراری و سکونت‌گاهی در حوالی این منطقه محتمل شده است هنوز آثار خاصی از این دوره به دست نیامده است و به دنبال این هستیم که آیا این کارگران ساکن این منطقه بودند یا به صورت کارگر فصلی به این منطقه می‌آمدند.