تراریخته یا دستکاری شده مسئله این است

دکتر سید الیاس مرتضوی رئیس کمیته گیاهان تراریخته ستاد ویژه توسعه زیست فناوری، عضو هیئت علمی پژوهشکده بیوتکنولوژی کشاورزی و عضو هیئت مدیره انجمن بیوتکنولوژی با بیان این مطلب در گفت وگو با خراسان، تنها به یک استثنا در تولید انبوه نوعی ماهی قزل آلای تراریخته اشاره می کند که نسبت به نمونه عادی در بازه زمانی یکسان رشد 3 برابری دارد. وی در پاسخ به سوالات ما می افزاید:

اساس ژن ها در تمام موجودات یکسان است، بنابراین می توان از قابلیت ژن های ارزشمند موجودات مختلف برای اصلاح محصولات زراعی و حتی درمان بیماری های نقص ژنتیکی در انسان استفاده کرد. به عنوان مثال، فرد مبتلا به هموفیلی از نظر یک یا چند ژن با افراد سالم متفاوت است. لذا این امکان وجود دارد تا از ژن های فرد سالم برای اصلاح ژن های معیوب فرد بیمار بهره برده شود. این کار در حیطه مهندسی ژنتیک است که در پزشکی با عنوان ژن درمانی شناخته می شود.

**استفاده از محصولات تراریخته، چرا؟

ما در دنیا با بحران غذا رو به رو هستیم به طوری که در جهان حدود 800 میلیون گرسنه وجود دارد. آمار گرسنگان در 20 سال پیش حدود 2 برابر بوده است. برای رفع مشکل گرسنگی دو راه وجود دارد. اول این که اجازه دهیم تعدادی از افراد گرسنه از بین بروند تا توازن بین میزان غذا و جمعیت برقرار شود یا اینکه با روش های مناسب غذای کافی برای مردم را تامین کنیم تا گرسنگی از بین برود. یکی از فناوری هایی که در این زمینه به داد بشر رسیده، مهندسی ژنتیک است. حدود 20 درصد محصولات کشاورزی تولیدی توسط حشرات در مزرعه خورده می شوند و اگر بتوانیم همان 20 درصد را حفظ کنیم، در واقع تولید غذا را 20 درصد افزایش داده ایم. با کمک مهندسی ژنتیک می توان بدون سمپاشی گیاهانی تولید کرد که به بیماری مبتلا نشوند و آفت ها از آن تغذیه نکنند، همچنین شرایط نامساعد شوری و کم آبی را تحمل کنند.

اگر اغراق نکنیم، ما جزو بزرگترین واردکنندگان محصولات غذایی هستیم که میلیون ها تن گندم، برنج، ذرت، سویا و دانه های روغنی دیگر را شامل می شود. به طوری که به گفته متخصصان، ما در برخی سال ها حدود 55 درصد کالری روزانه را از خارج وارد کرده ایم؛ این به معنای وابستگی است و علاوه بر آن باید امکان تحریم ها و کارشکنی های بین المللی برای واردات غذا را هم در نظر داشته باشیم. بنابراین راهی نداریم جز این که تولید غذا را در داخل افزایش دهیم و خوداتکایی را از 45 درصد به بالای 80 درصد برسانیم.

**انواع محصولات گیاهی و جانوری که در زندگی روزمره استفاده می شوند

در حال حاضر در تمام دنیا حدود 30 محصول تراریخته وجود دارد. اما 4 محصول تراریخته عمده عبارتند از: پنبه، ذرت، سویا و کلزا. شاید سوال شود چرا این محصولات، محصولات تراریخته اصلی هستند؟ در پاسخ باید گفت این محصولات در کشورهای غربی مصرف بیشتری دارند. ذرت غذای اصلی آمریکایی هاست و چه بسا اگر گندم غذای اصلی شان بود روی این گیاه اصلاح بیشتری انجام می شد کما اینکه امروزه انجام شده و گندم تراریخته هم تولید شده است. آنها مطابق با شرایط و نیاز خودشان محصولاتی را اصلاح کرده اند. 

در این شرایط واضح است که ما نیز باید بر اساس نیاز خودمان محصولات را اصلاح کرده و تولیدشان را افزایش دهیم. تاکنون در هیچ کجای دنیا دام تراریخته برای مصرف عموم وجود ندارد و تبلیغاتی که در این زمینه می شود، کذب محض است. شنگول و منگول ایرانی هم که به عنوان نخستین دام های تراریخته معرفی شده اند، برای تولید داروی بیماران خاص مورد استفاده هستند. این حیوانات کاملا شرایط عادی دارند و هیچ نقص ژنتیکی در آن ها دیده نمی شود. اما بعضی مواقع در تبلیغات گاو بیماری را به عنوان حیوان تراریخته نشان می دهند در حالی که این حیوان مبتلا به یک بیماری ژنتیکی است و ربطی به کارهای علمی در حوزه مهندسی ژنتیک ندارد.

**چه محصولات تراریخته گیاهی داریم ؟

ما در کشورمان متأسفانه هنوز محصول تراریخته که برای مصرف عموم به تولید انبوه رسیده باشد، نداریم. این گفته نه به آن معناست که توانایی تولید این محصولات را نداریم، بلکه این محصولات در حال طی کردن مراحل آزمایشی خود هستند. این محصولات عبارتند از: پنبه تراریخته مقاوم به آفت کرم غوزه، برنج تراریخته مقاوم به آفت کرم ساقه خوار، سیب زمینی مقاوم به آفت بید و کلزای مقاوم به علف کش. 

در تمام دنیا هیچ برنج تراریخته ای که به طور انبوه تولید شود، وجود ندارد؛ بنابراین نمی توان این نوع محصول را از خارج وارد کرد. اخیراً نوعی گندم تراریخته مقاوم به خشکی در آمریکا تولید می شود اما میزانش به حدی نیست که صادرات صورت گرفته باشد. بنابراین گندمی که وارد کشور می شود، قطعا تراریخته نیست. در کشور ما نیز بر روی برنج تراریخته حدود 25 سال است که تحقیقات انجام می شود. نتایج تحقیقات وسیع صورت گرفته نشان می دهد که این نوع برنج کاملا سالم است. اما هنوز بذر کافی برای کشاورزان تولید نشده است. 

متاسفانه باید بگویم در بازار هنوز هیچ برنج تراریخته ای وجود ندارد و مردم باید همچنان برنجی را مصرف کنند که برای تولید بعضی از انواع آن از آفت کش ها و سموم مختلف استفاده شده است. با این حال اما بسیاری از محصولات وارداتی به کشور از نوع تراریخته هستند. بسیاری از روغن ها و تقریباً تمام سویا و کلزا و قسمت اعظم ذرتی که وارد کشور می شود تراریخته است. این محصولات با اخذ مجوزهای لازم از مراجع قانونی مربوطه و تحت نظارت کامل وارد کشور می شوند.

**چه مراجعی برای ورود محصولات ترا ریخته وجود دارد ؟

محصولات غذایی تراریخته ای که در حال حاضر در بازار وجود دارد، مجوز لازم از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را دریافت کرده است و مردم با اطمینان خاطر کامل می توانند آن را مصرف کنند. طبق ماده 4 قانون ایمنی مصوب سال 1388، کلیه فعالیت های مرتبط با تولید، رهاسازی، مصرف، واردات و صادرات و حتی عبور ترانزیتی محصولات تراریخته باید با اخذ مجوز لازم از مراجع قانونی انجام شود.

3 مرجع قانونی معرفی شده است که عبارتند از:

وزارت جهاد کشاورزی

وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی

سازمان حفاظت محیط زیست 

**در صورت وجود مشکلاتی در تراریخته ها، پس از چند سال این مشکلات خودش را نشان می دهد؟

طرح این موضوع که محصولات تراریخته مشکلاتی دارند که بعد از چند سال خودش را نشان می دهد منحصرا مربوط به تبلیغات نادرستی است که افراد بی اطلاع در اختیار مردم قرار داده اند. آنها در حالی که حدود 20 سال است که این محصولات غذایی در سبد غذایی بشر قرار دارد، باز هم وجود مشکلاتی موهوم در آینده ای موهوم را تبلیغ می کنند. 

در حال حاضر حدود 185 میلیون هکتار از اراضی دنیا زیر کشت این محصولات است و میلیاردها تن محصول تراریخته هر ساله تولید و مصرف شده است، اما به گواهی سازمان بهداشت جهانی، مرجع ایمنی غذایی اروپا و ده ها مرجع ملی و بین المللی دیگر از جمله آژانس بین المللی تحقیقات سرطان، سازمان غذا و داروی آمریکا و سایر کشورها مثل ژاپن، چین، هند و کشورهای اروپایی،کوچک ترین مشکل سلامتی از مصرف این محصولات وجود نداشته است و این موضوع حتی مورد اقرار مخالفان هم بوده است. محصولات تراریخته تنها مواد غذایی است که قبل از این که در سبد مصرف خانواده ها قرار گیرد تحت آزمایش های دقیق کیفی قرار می گیرد که تمام کشورها بر درستی این روش ها اجماع کرده اند. متاسفانه گروه های مخالف با تولید و مصرف این محصولات، شبهه ای طرح می کنند که از کجا مطمئن باشیم که تا 50 سال آینده مشکلی ایجاد نشود. به واقع منظور آنها این است که تا 50 سال دیگر صبر کنیم. 

در این مدت این فناوری از چرخه خارج می شود و باز فناوری جدیدی به وجود می آید و ما باز هم باید صبر کنیم و این چرخه باز هم ادامه پیدا کند و ما همچنان وارد کننده محصولات تراریخته از کشورهای دیگر باقی بمانیم. در جواب باید گفت با آزمایش های دقیق علمی می توان اتفاقات 50 سال آینده را در عرض چند سال شبیه سازی و برآورد کرد. به عنوان مثال می توان از نمونه های بزرگ استفاده کرد.

**محصولات ارگانیک و رابطه آن با ترا ریختگی

درباره کشاورزی ارگانیک از حدود 50 سال پیش تبلیغات زیادی شده است و در تعریف آن گفته می شود که در تولید محصول ارگانیک از هیچ گونه کود و سم شیمیایی استفاده نشده است. با توجه به این که باقیمانده سموم شیمیایی در بدن سرطان زاست، هدف از تولید محصول ارگانیک، عاری بودن آن از آلودگی به باقیمانده آنهاست که این امر در نظر اول بسیار خوشایند است. اما واقعیت این است که ما در ایران هیچ محصول ارگانیکی نداریم و موسسه استاندارد اعلام کرده است که در ایران هیچ محصول ارگانیکی وجود ندارد. شرایط تولید محصول ارگانیک بسیار دشوار است. 

به عنوان مثال گفته می شود نباید از 3 سال قبل در زمینی که الان کشاورزی ارگانیک صورت می گیرد از کود و سم شیمیایی استفاده شده باشد. حال اگر فرض کنیم، کسی تا 3 سال سم و کود مصرف نکند و در سال چهارم محصول ارگانیک تولید کند. نکته این است که آفات و بیماری ها به راحتی روی این محصول رشد می کند. همه مردم با مثال سیب کرم زده آشنا هستند. سیب را قاچ می کنید، علاوه بر فضولات کرم، کپک و قارچ که در آن سیب رشد کرده را هم مشاهده می کنید. 

این قارچ ها سم مایکوتوکسین تولید می کند. آفلاتوکسین و مایکوتوکسین ها هزاران برابر سموم شیمیایی خطر دارند و باعث مسمومیت و سرطان می شوند. در حالی که ما می خواستیم محصول ارگانیکی تولید کنیم که سالم باشد، اما محصولی به دست آمده که حتی از سموم شیمیایی مشکلات بیشتری تولید می کند و این نقض غرض است. با تولید محصولات تراریخته می توان گیاهانی را کشت داد که هیچ سمی در فرآیند تولید آن ها به کار نرفته است. بنابراین محصولات تراریخته از محصولات ارگانیک به مراتب سالم تر است و هزاران پژوهش علمی آن را اثبات کرده است. محصول تراریخته جزو سالم ترین غذاهاست، زیرا در تولید آنها از سم استفاده نمی شود. 

به معنایی دیگر محصولات ترا ریخته می توانند هدف تولید محصول ارگانیک را محقق کنند. امروزه غذاهای تراریخته را با عنوان ارگانوژنیک یاد می کنند یعنی محصولاتی حاصل از اصلاح مهندسی ژنتیکی که همان اهداف محصولات ارگانیک را تامین می کند. از آن جا که این محصولات می تواند با هزینه کم تولید شود، با قیمت مناسب در اختیار مردم قرار می گیرد. ایراد دیگر این است که با همه مشکلات بهداشتی که بیان شد، اگر بخواهیم کشور را با محصولات ارگانیک تغذیه کنیم تنها می توانیم غذای حدود 11 میلیون نفر را تامین کنیم.

**در مورد تفاوت اصطلاح تراریخته و دستکاری شده ژنتیکی توضیح دهید؟

این دو اصطلاح در واقع یکی است و یا برای یک منظور به کار می رود، با این توضیح که اصطلاح درست آن، تراریخته است که مورد تأیید فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز است. با این وجود، مخالفان تعمد دارند تا از اصطلاح جعلی دستکاری استفاده کنند تا غیرطبیعی بودن را القا کنند، در حالی که به شهادت علم، محصولات تراریخته در طبیعت هم وجود دارد. 

به عنوان مثال سیب زمینی شیرین یک گیاه تراریخته است که 8000 سال پیش در طبیعت از طریق انتقال ژن از یک باکتری به گیاه تولید شده و غده های آن فقط به این دلیل به وجود می آید که ناشی از اثر ژن منتقل شده است. 

در ضمن در جواب افرادی که می گویند باید 50 سال صبر کنیم که ببینیم یک محصول تراریخته چه عوارضی دارد، همین گیاه 8000 ساله را باید مثال زد. اگر هر اتفاقی قرار بوده رخ بدهد، در این 8000 سال قطعاً رخ داده است.

*منبع: روزنامه خراسان