سیاست، عرصۀ جذابی برای رسیدن به اهداف گوناگون است. باید از تکنیکهایی برای رام کردن محیط هرج و مرج و سرشار از نیتهای انسانی استفاده کرد. معمولاً، ساده ترین اقدامات که برآمده از ذهنیت های دمدستی و عوامانه است، توانایی تغییر در محیط پرتنش سیاست را ندارد.
روزنامه خراسان در صفحه اندیشه، سیاست گذاری های واقع گرایانه امام موسی صدر برای دستیابی به اهداف بلند مدت و والای وی را از نظر گذراند.
در این گزارش که در شماره شنبه یکم خرداد 1395 خورشیدی به قلم روح ا... اسلامی استادیار علوم سیاسی دانشگاه فردوسی انتشار یافت، آمده است: سیاست، عرصۀ جذابی برای رسیدن به اهداف گوناگون است. باید از تکنیکهایی برای رام کردن محیط هرج و مرج و سرشار از نیتهای انسانی استفاده کرد. معمولاً، ساده ترین اقدامات که برآمده از ذهنیت های دمدستی و عوامانه است، توانایی تغییر در محیط پرتنش سیاست را ندارد.
شعارها، آرزوها و اندیشههای آرمانی، اگر بر بستری از تکنیکهای اجرایی و واقع‌گرا بنا نشوند، نه تنها کارآمد نیستند، بلکه امکان چرخش و تبدیل شدن به ضد خود را دارند و بعد از مدتی، طرفداران را به ورطۀ بی‌اعتمادی میکشانند. امام موسی صدر در سال 1969 میلادی، زمانی که به ریاست مجلس اعلای شیعیان لبنان انتخاب شد، در سخنرانی خود گفت: «این آرمان ها به نظر من، نتایج طبیعی تأسیس این مجلس است. این‌ها اهداف ماست، نه رؤیاهایمان. اما ما به تلاش، کوشش، اخلاص و زمان نیاز داریم. امروز در تأسیس مجلس اعلای شیعیان، ما هیچ چیزی در اختیار نداریم؛ نه دفتری برای آغاز کار مجلس و نه بودجه‌ای. تنها چیزی که در اختیار ماست، عنایت خداوند و نیرو و توان شماست.»
امام موسی صدر کاملاً تکنیکی، دقیق و اجرایی، اهداف خود را دنبال می‌کرد. میان ذهن و واقعیت، همیشه فاصلۀ فراوانی وجود دارد و برای نزدیکی ذهن آرمان گرا به واقعیت سخت و تلخ روزمره، باید از مکانیسم های پیچیده ای استفاده کرد که از علم و تجربه نشأت می گیرند.
**سازوبرگ علمی دفاع از شیعیان
طی مدت بیست سال فعالیت امام صدر در لبنان، اقدام اصلی او ایجاد مکانیسم‌ها و تکنیکهای پیچیده و علمی بود. به این‌گونه تفکر، در علم سیاست، «روایت‌های راهبردی سیاست گذاری» می گویند. روایت هایی که در زمان بحران به وجود می آیند و با ایجاد مکانیسم های تکنیک دقیق، سعی در کاهش تدریجی فساد، فقر و بلایای مختلف دارد. امام موسی صدر، هر‌چند در خانواده ای دینی و محیطی سنتی، رشد کرده بود؛ اما هوش ذاتی و آموختن علوم جدید و زندگی در موقعیت‌های مختلف، او را به سیاست گذاری راهبردی تبدیل کرد. بسیار جالب است که امام صدر از همان ابتدا، به اهمیت سازوبرگ های اجتماعی، به‌مثابۀ منبع قدرت، توجه داشت. در علم سیاست، یکی از منابع قدرت، سازوبرگ ها یا اسباب قدرت هستند که به دو صورت فیزیکی و ایدئولوژیک، نمود پیدا می کنند. سازوبرگ فیزیکی، شامل پلیس، قوۀ مجریه، مقننه و قضاییه، نیروی قهریه و مانند این هاست و سازوبرگ ایدئولوژیک، تشکیلات و سازمان های فرهنگی، مانند مدرسه، مسجد، دانشگاه و نهادهای تبلیغاتی و آموزشی را شامل می شود. در اندیشۀ سیاسی قرن بیستم، ابتدا سازوبرگ‌های فیزیکی مطرح بود، اما کمی بعد، سازوبرگ های فرهنگی و ایدئولوژیک اهمیت بسیاری پیدا کرد.
امام موسی صدر، کاملاً به این موضوع واقف بود و در سال 1344، طی یک سخنرانی در قم، در حضور بزرگانی مانند مرتضی حائری، مرتضی مطهری و جمعی از فرهیختگان حوزه صحبت کرد و از مسئلۀ سازوبرگ و تکنیک های جدید تشکیلاتی سخن گفت. امام موسی صدر، به نظم و سازمان دهی اعتقاد فراوان داشت. او میدانست که اگر، هر فرقه و دسته ای بخواهد اوضاع خودش را ساماندهی کند، به تشکیلات قانونی، مجلس، ساختمان، نیروی انسانی، رهبر، انتخابات، نخبگان، رسانه، مدرسه، بیمارستان، نیروی نظامی و ... نیاز دارد.
به نظر امام موسی صدر، برخلاف مسیحیان، یهودیان، اهل سنت و اغلب گروه‌های اعتقادی جهان، شیعیان، با جمعیت کم، فقر منابع، پراکندگی و تشتت آرا روبهرو هستند و اگر بنشینیم و خود را صرفا برتر قلمداد کنیم، هیچ نتیجه‌ای در وضع شیعیان حاصل نخواهد شد. به باور امام موسی صدر، خداوند، جهان را بر اساس نظم و میزان خلق و به انسان، یادآوری کرده است که جز با دقت، برنامه، تشکیلات و تلاش، به اهدافش دست پیدا نمی‌کند. از منظر او، وضعیت شیعیان بحرانی بود. او در این سخنرانی، از تجدیدنظر در شیوه های تبلیغ سخن گفت و تصریح کرد که اندرز دادن، بدون توجه به سازمان‌دهی و داشتن رویۀ واحد، نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت. امام موسی صدر، دین اسلام را برنامه ای برای زندگی می دانست و معتقد بود که اسلام، تنها دین مسجد و منبر نیست و در عبادات زیر یک سقف، خلاصه نمی شود.
در اسلام، حتی اختراع، اکتشاف و فعالیت اقتصادی و سیاسی، می‌تواند نوعی عبادت باشد. به باور او، بر این اساس، باید از برخی تفکرات سنتی فاصله گرفت و به سمت ساختن مدرسه، مسجد، بیمارستان، ایجاد شغل، تأسیس مجلس و گروه های نظامی حرکت کرد و این موارد، جز با برنامه ریزی و بودجه بندی، تربیت نیروی انسانی و آموزش امکان‌پذیر نیست. زمانی که امام موسی صدر به لبنان رفت، آنچه توجه او را جلب کرد، شیعیان جنوب بودند که در حاشیه قرار داشتند و از کمترین حقوق انسانی و اجتماعی برخوردار نبودند.
امام موسی صدر در دوره دو ساله حضور خود در لبنان، به اقدامات عملی پرداخت و شهروندان و سیاستمداران لبنانی نیز، او را تأیید کردند و نظراتش را پذیرفتند. مجموعه اقدامات امام موسی صدر که به تأسیس مجلس اعلای شیعیان منجر شد، واجد تکنیکهای ریز و کاربردی است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می کنیم.
1. پژوهش‌های ابتدایی: آمار، اطلاعات و پژوهش دقیق، لازمة سیاستگذاری است. ذهن کمّی (عدد‌‌محور) امام موسی صدر توان بالایی در پژوهش و مطالعات میدانی، قبل از اقدامات اجرایی داشت. او در ایران نیز، از علمای دین می‌پرسید که آیا تعداد روحانیون، مساجد، فقیران و محرومان جامعه را میدانند؟ اولین اقدام او در لبنان، تحقیق درباره وضعیت شیعیان جنوب این کشور و آمار دقیق از وضعیت جبل‌عامل، بعلبک و هرمل بود. او شاخص‌های کمّی بهداشت و تجهیزات پزشکی، سکونت، مسکن، مدارس و نهادهای فرهنگی و اجتماعی و نیز، امکانات اقتصادی و فنی را برآورد کرد و در گزارشی به نخبگان سیاسی و افکار عمومی ارائه داد تا نشان دهد که شیعیان در فقر و سایر مشکلات به سر می‌برند.
این اقدام امام موسی صدر، تسهیل‌کنندۀ تأسیس مجلس اعلای شیعیان بود. آمار و ارقام، مبنای سیاستگذاری موفق و ذهنیت پیشرفته است و او، از این داده‌ها در اقداماتش بهره می‌گرفت.
2.حرکت تدریجی: حرکت تدریجی لازمۀ موفقیت در سیاستگذاری است و نمیتوان در مدت کوتاهی به نتایج مورد نظر رسید. از سوی دیگر، سیاست، با ادب، صبر، آرامش و اقدامات تدریجی، عجین شده است. از زمانی که ایده تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، در ذهن امام موسی صدر شکل گرفت، تا زمانی که در سال 1969 میلادی، این مجلس تأسیس شد، پنج سال طول کشید. در این مدت، طراحی و نحوه تألیف منابع مالی، بودجه‌پردازی، نیروی انسانی، چارت سازمانی و تحلیل بدنۀ اجتماعی انجام شد و امام موسی صدر، در این عرصه، گام به گام پیش رفت.
او یک شبه و ناگهانی تصمیم نگرفت و با زور و رویکرد طایفه ای، مجلس اعلای شیعیان لبنان را تأسیس نکرد. در ابتدا برخی شخصیت‌های طبقات مدرن و سنتی، سیاستمداران و حتی مردم عادی با طرح‌های امام موسی صدر مخالفت می‌کردند؛ اما او از ابتدا، به علت تسلط بر قانون و فنون مذاکره، اغلب آنها را قانع کرد. او به تدریج و با حوصله و صبر، نشان داد که تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، مصلحت عمومی و منافع ملی این کشور را تأمین خواهد کرد.
3.جلب رضایت نخبگان شیعه: هر حرکت سیاسی و اجتماعی، ممکن است در ابتدا با مخالفت‌هایی روبهرو شود. همیشه کسانی هستند که مایل به تغییر دادن وضع موجود، نیستند. در لبنان نیز، شیعیان به صورت پراکنده، تحت تأثیر 90 عالم مذهبی بودند که هر کدام، روش و رویکرد متفاوتی در بررسی و تحلیل مسائل و ارائه راهکار برای حل آنها، داشتند.
زمانی که امام موسی صدر از ایران به لبنان رفت، با نیروی ایمان و هوش فراوان خود، سعی کرد وضعیت شیعیان را تغییر دهد. او می‌خواست مانع افزایش شمار کسانی شود که به علت محرومیت، نسبت به مذهب تشیع بی‌تفاوت و حتی از آن خارج می‌شوند. امام موسی صدر با نخبگان سنتی و مذهبی گفت‌وگو و آنها را قانع کرد که داشتن سازمان‌دهی و وحدت رویه، از هر لحاظ برای شیعیان و آیندۀ لبنان تعیین‌کننده است.
در ابتدای کار، برخی از این افراد، امام موسی صدر را به بددینی و حتی مارکسیست بودن و قدرت طلبی متهم کردند؛ اما امام موسی صدر با تأکید فراوان بر شعائر دینی و تثبیت جایگاه شیعیان در لبنان، توانست حمایت اغلب نخبگان مذهبی و غیرمذهبی شیعه را جلب کند و آنها، طی نامههایی، از تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان حمایت و او را به این کار تشویق کردند.
4.حمایت مردمی: رهبران کاریزماتیک همیشه از نفوذ مؤثری در میان مردم برخوردارند. ادب امام موسی صدر در برخورد با مردم، از هر سطح و طبقه و همچنین، اقداماتش در عرصه امور خیریه، از امام موسی صدر چهره‌ای کاریزماتیک و محبوب در ذهن مردم لبنان، به ویژه طبقه محروم و زجرکشیده، ایجاد کرد. امام موسی صدر اعتقاد داشت که بدون همراهی و همگامی افکار عمومی، هیچ هدفی محقق نمی‌شود.
همراهی افکار عمومی با او، به سبب صفاتی که به آنها اشاره کردیم، باعث شد، زمانی که توفان نقدهای شدید علیه فعالیت‌های امام موسی صدر به راه افتاد، او با تکیه بر همراهی مردم، مسیری را که آغاز کرده بود، پی بگیرد. شیعیان جنوب لبنان، امام موسی صدر را به عنوان رهبر خود پذیرفته بودند و جمعیت بسیاری در حمایت از او به میدان آمدند؛ تظاهرات سال 1966 میلادی باعث شد خواست قانونی امام موسی صدر، مبنی بر تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، تأیید شود.
5.حرکت در قالب قانون: در دوره‌ای، اقدامات چریکی، شورش، ضدیت با قانون و خشونت، رواج داشت. در این دوره، برخی افراد در اغلب کشورهای جهان سوم و حتی گروهی از روشنفکران کشورهای پیشرفته، به علت غلبۀ جو آرمان‌گرایانه، به خشونت‌ورزی و ضدیت با قانون تمایل داشتند.
امام موسی صدر در چنین دوره‌ای فعالیت می‌کرد، اما قانون را قبول داشت و با وجود انتقاداتی که درباره رویکرد او اظهار می‌شد، هیچگاه به فعالیت‌های غیرمسالمت‌آمیز و خشن روی نیاورد. امام موسی صدر در تمام فعالیت‌‌ها و اعتراضاتی که سازمان می‌داد، از توسل به خشونت و سلاح پرهیز می‌کرد. او برای تاسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان، ابتدا با پارلمان این کشور صحبت کرد و با زبان حقوقی، این مسئله را توضیح داد که مجلس شیعیان نیز، شبیه مجالس طوایف دیگر و با ظرفیت‌های موجود در قانون اساسی لبنان، تأسیس خواهد شد.
در سال 1967 میلادی، 9 نفر از نمایندگان پارلمان لبنان، طرح تأسیس مجلس اعلای شیعیان را در مجلس مطرح کردند و در نهایت، این طرح، پس از بحث و بررسی فراوان، در 1967.5.16میلادی، به تصویب رسید. رویکرد مؤدبانه، علمی و قانون‌محور امام موسی صدر، به حدی بود که به مذاکره با نخبگان سیاسی، از جمله رئیس جمهور، نخست‌وزیر، رئیس پارلمان و استانداران پرداخت و توانست رضایت همه را برای اهداف خود جلب کند. او برای مبارزه با ظلم و مقابله با اسرائیل، ارتقای شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شیعیان و حفظ تمامیت ارضی و توسعۀ لبنان تلاش می‌کرد.
امام موسی صدر در پی یافتن راهی برای رسیدن به شرایط دموکراتیک و مبتنی بر مدنیت در جامعه طایفه گرای لبنان بود. امام موسی صدر، به هیچ عنوان، نگاهی انحصاری و طایفه گرایانه نداشت و از تمامیت ارضی و منافع ملی همه مردم لبنان حمایت می‌کرد. او حتی مجلس اعلای شیعیان را، برای توسعه لبنان تأسیس کرد و با این منظور، توانست در قالب حرکتی قانونی، توافق نخبگان سیاسی بیشتر گروه‌های سیاسی و اجتماعی لبنان را جلب کند.
6. رویکرد سیاستگذاری در اجرا: ایمان، قدرت خلق می‌کند و ضمانت اجرای درونی دارد و باید اذعان کرد که امام موسی صدر، از این نیرو برخوردار بود. با همۀ مخالفت‌ها و کارشکنی‌ها، مجلس اعلای شیعیان را تأسیس کرد و در مقام مذهبی و اجرایی، طی مدت زمانی کوتاه، خدمات بسیاری به مردم ارائه داد و با این اقدامات، چهره نامطلوبی را که از شیعیان ترسیم شده بود، تغییر داد. فتوای دینی یکدست شد و علمای شیعۀ لبنان، متون واحدی را در نهادهای منظم، به علاقه‌مندان آموزش میدادند.
مراسم و شعائر مذهبی شیعه، در کنار دیگر فرق و مذاهب، به رسمیت شناخته شد و شیعیان قادر بودند که با اجتماعات مدنی و مسالمت‌آمیز، در حوزه عمومی، فعالیت کنند.
عدۀ نمایندگان شیعیان در شوراها، اداره‌های کل، وزارتخانه‌ها و مجلس افزایش پیدا کرد. اوقاف ساماندهی شد و مصوبات بسیاری در‌مورد مدارس، آموزشگاه‌ها، مراکز خیریه و بیمارستان‌ها تصویب شد. با تاجران و خیران تماس گرفته شد و شبکه‌ای برای کمک رسانی در حوزه ساخت مسکن و رفع محرومیت از گروه‌های شیعی جنوب لبنان، شکل گرفت.
مجلس اعلای شیعیان لبنان، در حکم مغز متفکر و ساماندهی کننده و خانه و پناهگاه شیعیان، فعال شد و بعد از مدتی، نه تنها شُکوه انسجام و اتحاد شیعیان را به رخ می‌کشید، بلکه لبنان نیز به آن میبالید و در حل مشکلات ملی و منطقه‌ای، از قدرت مجلس شیعیان استفاده می‌کرد.
امام موسی صدر سیاستگذاری واقع‌گرا بود که همۀ تکنیکهای اندیشه‌ای و اجرایی را به کار گرفت تا شیعیان را از وضعیت پراکنده، فئودالی و طایفه‌ای خارج و آنها را به عصر مدرن و مدنی منتقل کند. او تنها اندیشمندی خیال پرداز و خطیبی آرمانگرا نبود، بلکه همه افکار خود را در حیطه اجرایی و عملی پی می‌گرفت و با برنامه‌ریزی دقیق آنها را محقق می‌کرد.
*منبع: روزنامه خراسان
نظر شما
