عبور ایران از نفت؛ پایدار یا موقتی؟

 روزنامه دنیای اقتصاد در صفحه نفت و پتروشیمی گفت و گویی را با فریدون برکشلی درباره قیمت نفت و شوک های ناشی از تغییر قیمت آن بر متغیرهای کلان اقتصادی و عبور ایران از وابستگی به قیمت نفت منتشر کرد.

در این گفت و گو که در شماره دوشنبه 17 اسفند 1394 خورشیدی با مدیر اسبق اوپک وزارت نفت انجام شده، آمده است: شوک های قیمت نفت روی متغیرهای کلان اقتصادی به خصوص رشد اقتصادی تاثیرگذار است و این در حالی است که کارشناسان معتقدند این اثر به گونه ای نامتقارن خود را نشان می دهد. به این ترتیب که شوک منفی قیمت نفت منجر به کاهش رشد اقتصادی در ایران می‏شود، ولی شوک مثبت قیمت نفت لزوما باعث افزایش رشد اقتصادی نمی‏شود و از طرف دیگر به همان میزان شوک منفی اثر نمی‏گذارد. 

در این خصوص باید گفت قیمت نفت معلول عوامل و دلایل مختلفی است و از طرف دیگر، خود، به عنوان عاملی تاثیرگذار در فعل و انفعالات اقتصادی کشورهای صادر کننده و واردکننده نفت تلقی می شود.

در این بین همان طور که در دو سال اخیر نیز تجربه شده است عواملی همچون رشد مجدد حفاری ها در آمریکا، کاهش رشد اقتصاد جهانی، افول رشد اقتصادی در کشورهای نوظهور، اطمینان از افزایش عرضه، تغییر الگوی مصرف، افزایش ارزش دلار، کاهش سرمایه گذاری در بازار نفت به علت ترس از زیان و افزایش حجم ذخیره های نفتی از جمله عوامل افت قیمت نفت خام هستند که تمام این عوامل در شرایط کنونی با نسبت های مختلف وجود دارند. به عبارت دیگر نگرانی ها از تثبیت قیمت نفت در رقم های پایین همچنان وجود دارد و این در حالی است که این شرایط همان طور که در فوق اشاره شد به زیان کشورهای صادرکننده نفت از جمله ایران خواهد بود.

خطر کسری بودجه ناشی از کاهش بهای نفت کشور های صادرکننده را که به شدت به درآمد های نفتی متکی هستند، تهدید می کند و از سوی دیگر سرمایه گذاری در پروژه های نفتی را به تعویق می اندازد، بیکاری افزایش می یابد و از آنجا که این صنایع در کشور های نفتخیز جزو صنایع مادر محسوب می شوند، عملا باعث کند شدن آهنگ اقتصادی این کشور ها خواهند شد. در این رابطه با رئیس اسبق امور اوپک وزارت نفت گفت وگو کرده ایم و زوایای عبور ایران از نفت را مورد بررسی قرار داده ایم. 

دکتر فریدون برکشلی در این گفت وگو با مقایسه تجربه کشورهای ایران و نروژ گفت: نفت اقتصاد نروژ را بیش از پیش به چرخه توسعه وارد کرد؛ ولی برای کشور ما چنین ثمره و دستاوردی به همراه نداشت. به گفته وی، ایران به دلیل کاهش قیمت نفت از اقتصاد نفتی فاصله گرفته و نمی توان با قطعیت از اقتصاد منهای نفت در ایران اطمینان داشت؛ چراکه بازگشت به نفت با افزایش قیمت این محصول موضوعی است که قبلا تجربه شده است.

این کارشناس ارشد انرژی در پاسخ به سوالی درخصوص تفاوت های رشد اقتصادی مبتنی بر تولید و بهره وری و رشد مبتنی بر منابع طبیعی اظهار کرد: طی هر دو فرآیند و در مراحل توسعه اقتصاد، کشورها نهایتا به مراحل ارتقا و افزایش بهره وری دست پیدا می کنند. وی با اشاره به اینکه کشور توسعه یافته ای سراغ نداریم که در آن کارآیی اقتصادی پایین باشد و تنها به یمن منابع طبیعی توسعه یافته باشد این تفاوت را عمدتا در مراحل اولیه توسعه می داند و معتقد است این هم یک واقعیت است که عمق و دامنه اصول فرضیه نفرین منابع در برخی اقتصادها و جوامع از جمله ایران قوی است. 

به گفته وی بسیاری از ایرانی ها وجود نفت را یکی از دلایل از رشد ماندگی تلقی می کنند و بر این باورند که بدون نفت شرایط بهتری می داشتند، حال آنکه مسلما منظور اصلی که می تواند درست باشد به نحوه استفاده از منابع بر می گردد، به هر حال رشد مبتنی بر تولید و بهره وری پایدارتر است و چرخه اقتصادی قوی تری را برای اقتصاد آن جوامع به وجود می آورد.

برکشلی ضمن اشاره به این موضوع که رشد اقتصادی ایران تاکنون مبتنی بر قیمت نفت بوده و حال با این افت شدید قیمتی زمان عبور از آن فرا رسیده است؛ اظهار کرد: بدیهی است که هر قدر قیمت جهانی نفت در سطح بالایی قرار داشته، نسبت آن در بودجه عمومی کشور بالا و در شرایط قیمت پایین این نسبت در شرایط پایین تری قرار می گیرد که البته، هیچ یک از این دو وضعیت نشانه های محکمی دال بر سلامت اقتصاد ملی ندارد.

به گفته برکشلی در ایران در دوران قیمت های بالای نفت، درآمدهای اضافی صرف انباشت سرمایه و آمادگی برای خیز اقتصادی نشده، بلکه عمدتا میزان واردات افزایش پیدا کرده و بالعکس در شرایط قیمت پایین واردات کمتر شده یا کیفیت واردات تنزل یافته است. مثلا کشوری مانند نروژ از ابتدای شروع صادرات نفت درآمد حاصله را در صندوقی ذخیره کرد و امروز این صندوق با ٧ تریلیون دلار دارایی قدرتمندترین صندوق ذخیره ارزی جهان است، در هرصورت تاکید می کنم که به فرضیه نفرین منابع معتقد نیستم، بلکه قابلیت و درایت کشور در مدیریت و بهره برداری مدبرانه از منابع مهم است.

این کارشناس ارشد مسائل انرژی معتقد است لازم است نفت و اقتصاد ملی با یکدیگر رابطه ای دو سویه پیدا کنند، الان این رابطه یکسویه است و اقتصاد کشور از این همه امکانات و قابلیت های صنعت نفت بهره برداری نمی کند. وی افزود: این موضوع در اصول و اهداف اقتصاد مقاومتی مورد توجه ویژه ای قرار گرفته است و امیدوارم علاوه بر استفاده بهینه از این منبع خدادادی به گونه ای در صنایع دیگر پیشرفت کنیم که با به وجود آمدن مشکلی در نفت اقتصاد کشور فلج نشود.

وی در ادامه درباره کاهش قیمت نفت و با اشاره به دو سناریوی کوتاه مدت و بلند مدت و تاثیر آنها بر رشد اقتصادی ایران اظهار کرد: کاهش قیمت نفت همیشه کوتاه مدت یا میان مدت است، ما از اواخر دهه ١٩٧٠ میلادی کاهش بلند مدت یا افزایش بلند مدت نفت نداشته ایم به طوری که سیکل های نوسانات قیمتی معمولا ٣ تا ٥ سال بیشتر نبوده اند. بر این اساس انتظار می رود دوران کاهش قیمت نفت در شرایط فعلی نیز محدود باشد که این امر به بازگشت مجدد قیمت ها منجر خواهد شد و این مساله ممکن است به بازگشت ایران به نفت منتهی شود.

برکشلی در ادامه با اشاره به اینکه تا زمان عبور از نفت هنوز فاصله زیادی داریم، گفت: ولی لازم است وارد فضای اقتصاد سایبری و اطلاعات محور شویم و خوشبختانه مردم ما این استعداد را به خوبی دارند، این استراتژی مستقل از نوسانات قیمت نفت باید انجام گیرد. مدیر اسبق اوپک افزود: تجربه کشورهایی مثل نروژ نشان می دهد که نفت با ضریبی فزاینده به رشد سرمایه گذاری ها کمک کرده که این موضوع در مقایسه با ایران که هیچ گاه نفت منجر به تشکیل سرمایه مناسبی نشده از تفاوت برنامه های دو کشور حکایت دارد. به گفته وی نروژ قبل از کشف و شروع صادرات نفت کشور پیشرفته ای بود، در واقع نفت نروژ را به یک کشور بین المللی تبدیل کرد. وی افزود: نفت ماهیتی بین المللی دارد و برای دسترسی به فناوری و سرمایه و همچنین صادرات و بازاریابی لازم است جهانی فکر و عمل کرد و این کاری بود که نروژی ها انجام دادند و موفقیت های بسیاری کسب کردند.

دکتر برکشلی در آخر درخصوص اینکه چطور می توانیم از نفت در جهت توسعه اقتصادی کشور استفاده کنیم و از آسیب های آن دور باشیم، اظهار کرد: نفت و درآمد حاصل از آن یک دارایی ملی است و هر ریال یا سنت آن باید سرمایه گذاری شود تا رشد تولید ناخالص ملی ما افزایش یابد. 

به گفته وی آن زمان که صحبت از آوردن پول نفت بر سر سفره ها را مطرح کردیم، تیشه به ریشه نقش نفت به عنوان موتور توسعه ملی زدیم، صنعت نفت ایران در شرایط حاضر حدود سالی ٥٠-٦٠ میلیارد دلار برای نوسازی نیاز دارد که یک چالش بزرگ است، اما در عین حال یک فرصت عظیم هم برای تولید کنندگان داخلی است، زیرا همه این منابع الزاما نباید در خارج هزینه شوند، این خود یک بازار بزرگ ملی و داخلی است که می تواند در دسترس تولید کنندگان داخلی قرار گیرد.

*منبع: روزنامه دنیای اقتصاد