بیشتر از چهل سال بانکداری ایرانی!

بانکداری ایرانی - علی سوری؛  در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب، نشستن پای صحبت های بانکداری که هم در نظام بانکی قبل و هم در نظام بانکی بعد از انقلاب در مسوولیت های مختلف حضور داشته است، خالی از لطف نیست. 

صنعت بانکداری در ایران دارای قدمت طولانی است و عمر آن به یک قرن می‌رسد. انقلاب اسلامی ایران یکی از نقاط عطف مهم در صنعت بانکداری کشور است. طرح و تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا و موضوع حرمت ربا در نظام اقتصادی، نظارت بر وام های بانکی و همچنین پررنگ شدن سنت قرض الحسنه از جمله مصادیق این تغییر مسیر در بانکداری ایرانی  است. برای روشن شدن ابعاد این موضوع، گفت‌وگویی تفصیلی با یکی از مدیران پیشکسوت بانکداری در ایران به نام اسماعیل صابری انجام داده ایم که در ادامه می خوانید. فردی که بیشتر از 40 سال بانکداری ایرانی  را پیش و پس از انقلاب و در سطوح مختلف مدیریتی تجربه کرده است.

بانکداری ایران قبل از انقلاب برگرفته از بانکداری متعارف غرب بود که تا حدی بومی سازی شده بود. در آن سیستم تنوع معاملاتی و عقود به شکل امروز مطرح نبود و عمدتا چیزی شبیه خرید دین در بانکداری امروز و مبتنی بر تنزیل اسناد دریافتنی بود. خدمات سپرده هم براساس روال معمول خودش در قالب سپرده های جاری، کوتاه مدت و سپرده ثابت انجام می شد و سطح خدمات بانکداری مطلوب بود. آموزش کارکنان به صورت حضوری در بانک ها انجام می شد و در سطوح بالاتر نیز موسسه عالی بانکداری وظیفه تربیت نیروهای متخصص را به عهده داشت. در سیستم قبل از انقلاب رابطه مشتری با بانک رابطه داین و مدیون بود و به جز بانک های تخصصی، موضوع نظارت بر تسهیلات و وام ها در بانک های دیگر مطرح نبود. در واقع جهت مصرف پول برای بانک مشخص نبود. پس از انقلاب اسلامی براساس فتوایی که از حضرت امام خمینی گرفته شد، ایشان تجویز نمودند که پرسنل بانک ها علیرغم بحث ربوی بودن نظام بانکی، به کار خود ادامه دهند، ولی در اسرع وقت زمینه تنظیم و تدوین مقررات بانکداری بدون ربا فراهم شود. دست اندرکاران این ماموریت، نهایتا در دهم شهریور سال 1362 قانون عملیات بانکداری بدون ربا را به تصویب مجلس رساندند و این قانون از 1/1/63 در بانک های کشور عملیاتی شد. در ابتدا بانک ها برای پیاده سازی آن مشکلات زیادی داشتند به ویژه این که مشتریان کاملا با این نوع بانکداری بیگانه بودند اما با آموزش های مختلف توسط بانک مرکزی و بانک ها، هم پرسنل بانک ها و هم مشتریان با مفاهیم کاربردی بانکداری بدون ربا آشنا شدند. در ادامه دستورالعمل ها تکامل یافت اما بازنگری در قانون که قرار بود پس از یک دوره آزمایشی ده ساله صورت بگیرد، انجام نشد و به همین دلیل امروز شاهد نقصان هایی در پاسخگویی به نیازهای جدید مشتریان هستیم.

 به نظر من ادغام بانک ها در آن زمان ضرورتی نداشت، چون بانک ها به مالکیت دولت درآمده بودند و می توانستند به کار خود ادامه دهند. فرآیند ادغام بانک ها در عمل ده سال به طول انجامید؛ چون 33 بانک داشتیم با سیستم، پرتفو، نیروی انسانی و فرهنگ سازمانی مختلف و همگن ساختن آن ها کار سخت و زمان بری بود. در سال های گذشته نیز شاهد تاسیس دوباره بانک های خصوصی بودیم که این نوعی بازگشت به گذشته بود و حتی برخی بانک های خصوصی جدید مشکلاتی برای اقتصاد کشور ایجاد کردند چرا که از استحکام ساختاری و مدیریتی لازم برخوردار نبودند و حتی با سیاست های پولی دولت نیز در مواردی همسو نبودند.

بزرگ ترین مشکل بانک ها بعد از انقلاب همان اصلی است که مورد تاکید بانکداری بدون ربا بود، یعنی نظارت! سوء استفاده هایی که از منابع بانک ها شد و وجوهی که به سمت سوداگری رفت در اثر فقدان نظارت موثر بر بانک ها رخ داد. از منظر فناوری بانک ها پس از انقلاب پیشرفت قابل توجهی داشتند و امروز خدمات الکترونیک خوبی با کارمزدهای کم در مقایسه با کشورهای دیگر ارایه می دهند و در مقام مقایسه با خیلی از صنایع و کسب و کارهای دیگر، بانک ها پیشرفت بیشتری داشته اند. البته امنیت بانکداری الکترونیک موضوعی است که همزمان با توسعه آن باید بیشتر در بانک های ما مورد توجه قرار گیرد.

به نظر من تعداد شعب بانک ها زیاد است و در مورد تعداد بانک ها نمی توان به سادگی اظهار نظر کرد. اما شعب آن ها با توسعه خدمات غیرحضوری قابل کاهش است. قبل از انقلاب هم ضوابطی در تاسیس شعب از لحاظ فاصله وجود داشت که باید بین 500 تا 1000 متر بین دو شعبه بانک فاصله می بود اما الان بسیاری از شعب بانک ها در همسایگی هم قرار دارند.

قبل از انقلاب نرخ سود پرداختی به سپرده ها حدود 7 تا 10 درصد بود و نرخ وام ها 12 درصد و نوسان آن براساس تصمیم نهاد سیاست گذار حدود 1 درصد بود. الان شاهد تغییرات زیاد نرخ سود هستیم که البته تورم یک عامل موثر کلیدی بر روی نرخ سود بانکی است. یعنی قبل از نرخ سود بانکی باید نرخ تورم کنترل شود.

در عقد مضاربه چون مشتری را عامل و امین بانک می دانیم، باید در سود و زیان شریک باشیم که اینطور نیست و این ایراد را وارد می دانم. البته برخی علما بر قرض الحسنه تاکید دارند که به دلیل وجود تورم زمینه توسعه آن وجود ندارد و جذب منابع قرض الحسنه در این شرایط سخت است.

فلسفه تاسیس آن جذب سپرده های قرض الحسنه از مردم و خیرین و سوق دادن آن به سمت رفع نیازهای فوری و خرد مردم و به دنبال آن اشاعه فرهنگ بانکداری اسلامی سنتی مشابه صندوق های قرض الحسنه و ارایه خدمات در این قالب بود.

بانک ها حافظ سپرده های مردم هستند و در سخت گیری تضامین و وثایق باید به آن ها حق بدهیم اما نباید به نحوی باشد که از بعضی مشتریان تضامین سخت بخواهیم و با برخی دیگر سهل برخورد شود. براساس تجربه معتقدم اقشار ضعیف تر جامعه در ایفای تعهدات و بازپرداخت وام مقیدتر هستند و بانک ها نباید با سخت گیری بی مورد از نظر اخلاقی مشتری را در شرایطی قرار دهند که مجبور شود از راه های دیگری مانند قرض کردن از دیگران نیاز مالی خود را برطرف کند.  در حال حاضر سخت گیری در تضامین درباره اقشار متوسط یا ضعیف زیاد و در مورد اعتبارات کلان کم است و نتیجه آن مطالبات بالا در بانک هاست.

بانک ملت با توجه به زیرساخت هایی که در گذشته ایجاد کرد مانند توسعه فناوری اطلاعات، رویکرد علمی در توسعه فنی و سرمایه های انسانی و ایجاد منابع درآمدی متنوع از استحکام خوبی برخوردار است و به همین دلیل می بینیم در نوسان های اقتصادی در مقایسه با سایر بانک ها از تاب آوری بیشتری برخوردار است. این بانک در مسیر خوبی قرار دارد و مطمیناً روند خدمت گزاری به کشور را ادامه خواهد داد.

قبل از انقلاب، در سن 26 سالگی به دلیل این که فارغ التحصیلان آموزش عالی در نظام بانکی کم بودند، با اصرار رییس کارگزینی وقت بانک فرهنگیان، ریاست یک شعبه را به عهده گرفتم که در ابتدا به خاطر کمبود تجربه و پایین بودن سن احساس ترس داشتم اما پشتیبانی رییس کارگزینی آن بانک در آن زمان باعث شد در آن مسوولیت موفق باشم و احساس خوبی نسبت به آن دوران دارم.

پس از انقلاب فضا متفاوت بود و انگیزه ما برای تداوم فعالیت بانک به ویژه در مناطق جنگی دوچندان بود و در آن دوران مدیریت شعب استان های جنگی به من پیشنهاد شد علیرغم بمباران ها و مشکلات خاص آن دوره و برای حفظ روحیه کارکنان و مردم، تلاش کردیم ارایه خدمات بانک متوقف نشود و حتی در زمان جنگ شعب بانک را اضافه کردیم و تعداد شعب بانک در مناطق جنگی را طی 9 ماه از 24 شعبه به 70 شعبه رساندیم.