با در دست داشتن سلول‌های بنیادی، شما می‌توانید هر نوع سلولی را تولید کنید. علم به زودی به جایی می‌رسد که بتواند علاوه بر سلول‌های بنیادی، حتی از سلول‌های پوست نیز همین استفاده را بکند.
روزنامه اطلاعات در صفحه گزارش با اشاره به پیشرفت های دانش ژنتیک به نقل از حمیدرضا خرم خورشید رییس دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، نوشت: با در دست داشتن سلول‌های بنیادی، شما می‌توانید هر نوع سلولی را تولید کنید. علم به زودی به جایی می‌رسد که بتواند علاوه بر سلول‌های بنیادی، حتی از سلول‌های پوست نیز همین استفاده را بکند.
در بخش نخست این گفت و گو که در شماره دوشنبه 17 آبان 1395خورشیدی به قلم ارمغان زمان فشمی منتشر شده، آمده است: شما سیگار می‌کشید و در پاسخ منتقدانتان می‌گویید فلانی هم سیگار می‌کشید، ولی صد سال عمر کرد! ناگهان متوجه می‌شوید که سیگار، ریه‌هایتان را نابود کرده است. چه اتفاقی می‌افتد که یک عامل یکسان، روی 2 انسان متفاوت، تأثیرات متفاوتی به جا می‌گذارد؟
اولین بره شبیه سازی شده به نام «دالی»، در اسکاتلند به دنیا آمد. «دالی» در ابتدا کاملاً طبیعی به نظر می‌رسید، اما بعد از مدتی دچار مشکلات متعدد استخوانی، عضلانی و گوارشی شد و 6 سال بیشتر عمر نکرد، اشکال کار کجا بود؟
مادری سال‌ها چشم به راه رسیدن یک خبر از احوال فرزندی است که سال‌ها پیش خودش او را به سوی جبهه‌های جنگ بدرقه کرده بود. سرانجام با تعیین هویت یکی از پیکرهای شناسایی شده، آن مادر می‌تواند به دیدار پسر عزیزش برود و غم سال‌ها دوری را بر استخوان‌های او ببارد. چرا این خبر سال‌ها پیش به او نرسیده بود؟
رسیدن به پاسخ این پرسش‌ها که هر یک اگرچه غمگین، اما به نوعی جذاب به نظر می‌رسند، نیازمند مطالعاتی جداگانه است. در عین حال تمامی این موضوعات، یک نقطه اشتراک دارند و آن علم شگفت انگیز ژنتیک است!
**بی سوادی ژنتیکی
مجله معتبر علمی «ساینس» در یکی از شماره‌های خود، با اشاره به اهمیت علم ژنتیک، باسواد بودن در سال‌های اخیر را معادل دانستن 2 علم کامپیوتر و ژنتیک دانسته است. کدام دلیل باعث می‌شود ژنتیک، چنان اهمیتی پیدا کند که به جای دانستن یک زبان بین المللی، در کنار علم کامپیوتر قرار بگیرد و معیار باسواد بودن شمرده شود؟
دکتر حمیدرضا خرم خورشید ـ متخصص ژنتیک پزشکی که در 2 سال گذشته ریاست دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی را بر عهده داشته است، در پاسخ به این پرسش می‌گوید: در گذشته این طور تصور می‌شد که ژنتیک، شاخه‌ای از علم پزشکی است، ولی روز به روز بیشتر متوجه می‌شویم که قضیه درست برعکس بوده و این به دلیل پیشرفت‌های سریع و گسترده علم ژنتیک است. برای آن که مردم در رابطه با بیماری‌های ژنتیکی خود به متخصصان مراجعه کنند، باید آگاهی‌های اولیه‌ای در این مورد داشته باشند. آگاهی باعث می‌شود این تقاضا و درخواست در آنان ایجاد شود که به مشاور ژنتیک مراجعه کنند تا متوجه شوند این علم چه کارهایی می‌تواند برایشان انجام بدهد، مثلا می‌فهمند علت بیماری شان چه بوده است، چه راه‌های درمانی دارد، در نهایت به کجا ختم می‌شود و احتمال بروز مجدد آن در سایر افراد فامیل، چقدر است؟
وی با اشاره به این که میزان مراجعه افراد جامعه به متخصصان ژنتیک، روز به روز افزایش پیدا می‌کند، می‌افزاید: تا دو سه سال پیش، اکثر مراجعات صرفا در رابطه با بیماری‌های کاملاً ژنتیکی مانند سندرم داون، تالاسمی یا بیماری‌های متابولیک ارثی بود که همه می‌دانستند این بیماری‌ها کاملا ارثی است. اما نکته اینجاست که بیماری‌های بسیاری وجود دارند که کاملا ژنتیکی نیستند و به آنها بیماری‌های چندعاملی گفته می‌شود. در این دسته از بیماری‌ها علاوه بر ژنتیک، محیط نیز موثر است. در واقع شایع‌ترین بیماری‌هایی که با آنها مواجهیم و بیشترین فشارهای اقتصادی را بر خانواده‌ها و سیستم بهداشت و درمان وارد می‌کند، جزو همین بیماری‌های چند عاملی هستند؛ از جمله بیماری‌های قلبی- عروقی، سرطان‌ها، فشارخون، دیابت، افزایش چربی‌های خون و آلزایمر که نقش ژنتیک در برخی از آنها خیلی بیشتر و در برخی دیگر، کمتر است.
دکتر خرم خورشید تأکید می‌کند: در سال‌های اخیر کسانی که بیماری‌های چندعاملی در میان افراد خانواده‌شان شایع است، برای بررسی وضعیت سلامت خود به متخصصان ژنتیک مراجعه می‌کنند و این نشانه افزایش آگاهی‌های جامعه درباره نقش این علم در ایجاد بیماری‌ها است.
**بیماری‌های چندعاملی
رئیس دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی می‌گوید: امروزه میزان مراجعه افراد به متخصصان ژنتیک در کشورهای توسعه یافته‌ای مانند آمریکا و انگلیس در رابطه با بیماری‌های کاملا ژنتیک، بسیار کم شده است، زیرا عوامل ایجاد اکثر این بیماری‌ها مشخص و ژن‌های موثر در آنها کاملا شناسایی شده اند.
همین طور نحوه انتقال بیماری و روش‌های پیشگیری از آن نیز روشن است. بیماری‌های کاملا ژنتیکی غالبا توسط یک ژن ایجاد می‌شوند، اما برخی از آنها مانند کوری می‌تواند چندژنی باشد.
دکتر خرم خورشید می‌افزاید: مشخص است که با این توصیف‌ها بیشترین تحقیقات در حال حاضر در زمینه بیماری‌های چندعاملی انجام می‌شود که توسط تعداد زیادی ژن ایجاد می‌شوند؛ ژن‌هایی که هریک به تنهایی نمی‌تواند باعث ایجاد بیماری باشد، اما وقتی تعداد ژن‌های معیوب از حد مشخصی بالاتر برود، به بیماری می‌انجامد. بر فرض اگر در حدود 150 ژن در ایجاد یک بیماری قلبی- عروقی تأثیر داشته باشند، بیماری وقتی ایجاد می‌شود که 40-30 عدد از این ژن‌ها مشکل داشته باشند.
مطالعات ژنتیک به این منظور انجام می‌شود که تمامی ژن‌های موثر در یک بیماری شناسایی شوند تا بدانیم در هر نفر، چه تعداد از این ژن‌ها مشکل دارند و فرد چقدر در معرض ابتلا به بیماری است. تا سه چهار سال پیش این کار دشوار بود، اما اخیرا سرعت تشخیص بالا رفته است.
**رمزگشایی از کُدهای ژنتیکی انسان
در سال 1996میلادی، اتفاق بی نظیری در دنیای ژنتیک آغاز شد و آن پروژه تهیه «ژنوم انسانی» با هدف شناسایی تمامی اطلاعات ژنتیکی ساختار انسان بود. درست مانند جدول تناوبی که عناصر شیمیایی را بر اساس عدد اتمی، آرایش الکترونی و ویژگی‌های شیمیایی آنها شناسایی و طبقه بندی می‌کند، اطلاعات ژنتیکی انسان نیز در DNA (دی ان ای) که در هسته سلول قرار دارد، قابل دسترسی است، زیرا «دی ان ای»، مولکولی است که دستورهای ژنتیکی مورد استفاده در توسعه و عملکرد تمامی موجودات زنده را کدگذاری می‌کند. برای تکمیل اطلاعات ژنتیکی انسان، باید از حدود 3 میلیارد کد رمزگشایی می‌شد.
این پروژه بزرگ که با همکاری کشورهای انگلیس، آمریکا و ژاپن انجام شد، حدود 7 سال به طول انجامید.
دکتر خرم خورشید، سالن بزرگی در دانشگاه کمبریج را توصیف می‌کند که پر از دستگاه‌های مرتبط با این پروژه بود و در ادامه به سال 2002 میلادی می‌رسد؛ سالی که پروژه ژنوم انسانی تمام شد و این امکان به وجود آمد که متخصصان بتوانند با یک دستگاه کوچک و صرف هزینه‌ای در حدود 10 هزار دلار، ظرف 24 ساعت به نتیجه کامل آزمایش ژنتیکی یک فرد دست پیدا کنند؛ کاری که پیش از اتمام آن پروژه، بیش از 3 میلیارد دلار خرج برمی داشت و نیازمند دستگاه‌های بزرگ و بسیار بود.
**داستانی علمی که دیگر تخیلی نیست
اما تکمیل نقشه ژن‌های انسان چه فایده‌ای دارد؟
دکتر حمیدرضا خرم خورشید در پاسخ به این پرسش می‌گوید: با این تکنولوژی به راحتی می‌توان ژن‌های مربوط به بیماری‌های چندعاملی را شناسایی کرد. زمانی در انگلیس برای دانشجویان، فیلمی علمی تخیلی پخش می‌شد که در آن از پاشنه پای هر نوزاد، یک قطره خون می‌گرفتند و به وسیله آن، ریسک ابتلای او به انواع بیماری‌ها را مشخص می‌کردند. اکنون با تکمیل پروژه ژنوم و پیشرفت‌های سریع علم ژنتیک، می‌توان امیدوار بود که ظرف چند سال آینده، داستان این فیلم رنگ واقعیت به خود بگیرد.
این متخصص ژنتیک پزشکی می‌افزاید: زمانی که توانستید میزان احتمال ابتلای هر فرد به بیماری‌ها را تشخیص بدهید، می‌توانید او را در پیشگیری یا درمان آن بیماری‌ها یاری کنید. اگرچه ممکن است فعلا امکان دستکاری ژن‌های افراد به منظور از میان بردن ژن‌های معیوب وجود نداشته باشد، اما دست کم می‌توان برای مقابله با بیماری‌های چندعاملی، به حذف عوامل محیطی موثر در آنها اقدام کرد. مثلا اگر آزمایش ژنتیکی نشان داد که فردی ریسک فاکتور ابتلا به بیماری قندخون را دارد، از کودکی می‌توان مصرف مواد قندی او را کنترل کرد، یا کسی که به لحاظ ژنتیکی احتمال بالایی برای ابتلا به سرطان ریه دارد، می‌تواند از سیگار کشیدن بپرهیزد یا منطقه‌ای خوش آب و هوا را برای زندگی انتخاب کند. در بسیاری از موارد، با کنترل محیط، از ایجاد بیماری‌های چند عاملی پیشگیری می‌شود.
اینجاست که پاسخ اولین پرسش مطرح شده در آغاز گزارش را می‌گیرم؛ ممکن است فردی روزانه چند پاکت سیگار بکشد، اما دچار سرطان ریه نشود! این موضوع نشان می‌دهد که آن فرد از لحاظ ژنتیکی، ریسک بسیار پایینی در ابتلا به سرطان ریه داشته است.
**توالی یابی نسل جدید
تا همین یکی دو دهه قبل، امکان ادامه تحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای رشته ژنتیک در ایران وجود نداشت، به همین دلیل دکتر خرم خورشید برای ادامه تحصیل به انگلیس رفت. او که بورسیه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بود، پس از بازگشت به ایران به هیأت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی پیوست. در سال‌های بعد مقاطع فوق لیسانس و دکترای رشته ژنتیک در ایران راه اندازی شد و اکنون خود دکتر خرم خورشید، 5 دانشجو در دوره دکترا دارد.
در حال حاضر ایران از نظر تعداد و توانایی‌های نیروی انسانی در رشته ژنتیک، مشکل چندانی ندارد، اما در زمینه تکنولوژی با مشکل مواجه است.
دکتر خرم خورشید با بیان این موضوع می‌گوید: مثلا همان دستگاهی که برای توالی یابی نسل جدید (NGS یا تعیین نقشه ژنوم فرد) لازم است، ملحقات و سِرورهای قوی و حفاظت فوق العاده می‌خواهد. اطلاعات ژنتیکی مردم یک کشور، به نوعی اطلاعات امنیتی نیز به حساب می‌آید و از این رو قطعا پروژه‌ای ملی است.
رئیس دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی می‌افزاید: ما برای تشخیص برخی از بیماری‌های ژنتیکی از آزمایش‌های ساده و برای برخی دیگر، از آزمایش‌های تکمیلی به وسیله «اِن. جی. اس» که متد تشخیصی پیشرفته و گران‌قیمتی است، استفاده می‌کنیم. البته این دستگاه‌ها به سرعت به روز می‌شوند که باعث می‌شود هم ارزان‌تر شوند و هم سرعت انجام آزمایش بالا برود.
دکتر خرم خورشید تأکید می‌کند: در حال حاضر در کشور ما آزمایش از طریق این دستگاه در یک شرکت خصوصی انجام می‌شود، ما هم در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی سِرورهای آن را خریده‌ایم و فضای لازم را مهیا کرده‌ایم و منتظریم تا خود دستگاه به دستمان برسد. متأسفانه به دلیل هزینه بالا و مسایل دیگری از قبیل تحریم‌ها، هنوز امکان فراگیر شدن استفاده از این آزمایش‌ها در کشورمان فراهم نشده است.
**سلول‌های بنیادی
چند سالی می‌شود که مطالبی درباره خون بند ناف می‌شنویم. پس از تولد نوزاد، خون باقی‌مانده در بند ناف و جفت، اغلب به عنوان یک زباله بیولوژیک دور ریخته می‌شود، درحالی که این خون حاوی سلول‌های بنیادی و خون ساز است که می‌تواند برای درمان بیماری‌ها استفاده شود.
سلول‌های بنیادی که از بند ناف گرفته می‌شود، بسیار پر توان و نامیرا است و همچنین بر اثر تکثیرهای پی در پی دچار پیری نمی‌شود، به طوری که با تزریق یا جایگزینی آنها در بافت‌هایی که آسیب جدی دیده اند، می‌توانیم به بهبودی و تشکیل سلول‌های جدید بافت کمک کنیم. همچنین دستیابی به این سلول‌ها بسیار آسان است.
دکتر حمیدرضا خرم خورشید با اشاره به این بعد از فواید علم ژنتیک می‌گوید: با در دست داشتن سلول‌های بنیادی، شما می‌توانید هر نوع سلولی را تولید کنید. علم به زودی به جایی می‌رسد که بتواند علاوه بر سلول‌های بنیادی، حتی از سلول‌های پوست نیز همین استفاده را بکند؛ به این شکل که سلول پوست را به محیط کشت ببرد و آن را به سلول بنیادی تبدیل کند و سپس مانند سلول بنیادی، هر نوع سلول مورد نیاز را با استفاده از آن، بسازد.
**همکاری ایران و فرانسه در حوزه ژنتیک
اواخر تابستان سال جاری پس از هماهنگی اداره امور بین‌الملل وزارت بهداشت و درمان با مراکز تحقیقاتی فرانسه و به همت گروه آموزشی و مرکز تحقیقات ژنتیک دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، سمپوزیوم مشترک با حضور دانشمندان علم ژنتیک ایران و فرانسه برگزار شد.
دکتر حمیدرضا خرم خورشید درباره زمینه همکاری‌های 2 کشور در حوزه ژنتیک می‌گوید: از لحاظ پیشرفت‌های علمی و دانستنی‌های تئوریکال، ایران و فرانسه وضعیت یکسانی دارند و همکاری محققان ما با فرانسویان که تکنولوژی‌های برتر را در اختیار دارند، می‌تواند برای هردو راهگشا باشد. هر کشور از نظر الگوی بیماری‌های ژنتیکی با کشورهای دیگر متفاوت است؛ مثلا در ایران از هر 20 نفر، یک نفر می‌تواند ناقل بیماری تالاسمی باشد، اما در فرانسه به جای تالاسمی، «فیبروز کیستیک» شایع است.
بنابراین اگر محققان فرانسوی بخواهند راجع به بیماری تالاسمی مطالعه کنند، ما نمونه‌های زیادی از آن داریم و برعکس. یکی دیگر از مزایای همکاری‌های علمی کشورها این است که امکان دارد یکی از آنها قوانینی داشته باشد که مانع انجام برخی تحقیقات در آن کشور شود. در نهایت با توجه به این که هر کشوری یک سری مزایا و یک سری کمبودها دارد، فعالیت‌های علمی مشترک می‌تواند به هر دو طرف کمک کند.
رئیس دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی می‌افزاید: این اقدام مشترک در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مطرح و به دانشگاه ما مأموریت داده شد تا در رابطه با برخی مسایل ژنتیک، با انستیتوهای فرانسوی همکاری کنیم. ما هم در کنفرانسی که ایران برگزار کرد و محققان فرانسوی از رشته‌های گوناگون در آن شرکت کرده بودند، حاضر شدیم و با مسئولان برخی انستیتوها که در زمینه‌هایی مانند هموگلوبینوپاتی (نوعی درگیری خونی)، اِن جی اِس، سلول درمانی، بیماری‌های نادر و سلول‌های بنیادی کار می‌کنند، صحبت کردیم. سپس یک کارگاه 2 روزه در دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی برگزار کردیم که در آن، موسسات علمی فرانسه و متخصصان ایرانی از کل کشور دعوت داشتند. هر دو طرف، از نیازها و توانایی‌های خود سخن گفتند تا زمینه‌های مشترک همکاری‌های‌مان مشخص شود.
ثمره آن کنگره این بود که هم اکنون دانشگاه‌های ایران به طور مستقل مشغول همکاری با انستیتوهای فرانسوی در زمینه‌های مشترک هستند. دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی نیز که مرکز تحقیقات گسترده و مجهزی در زمینه ژنتیک دارد، از چنین همکاری‌های مشترکی استقبال می‌کند.
وی با تأکید بر اهمیت علم ژنتیک، می‌گوید: ارائه خدمات بهداشتی شامل چند مرحله است، اول مرحله بهبودبخشی به زندگی، مانند توصیه به انجام ورزش، دوم مرحله پیشگیری، سوم مرحله درمان و چهارم مرحله توانبخشی و بازتوانی برای بازگشت به زندگی معمولی. علم ژنتیک در هر 4 مرحله موثر است و بدون آن، هیچ یک را نمی‌توان به درستی انجام داد.
*منبع: روزنامه اطلاعات
نظر شما
