چالش‌های نظام وام‌دهی کوچک

روزنامه اطلاعات در گزارشی نوشت: طرح تأمین مالی خرد با رویکرد «بانکداری پیوندی» از سال 1382 با حمایت ایفاد (صندوق بین المللی توسعه کشاورزی سازمان ملل متحد)، بانک کشاورزی و مؤسسه بین المللی «تاک» آغاز شده و از سال 1385سازمان بهزیستی هم به حامیان طرح پیوسته است.

در بخش سوم این گزارش می خوانیم: آنچه در پی آمده است نگاهی دارد به موضوع تامین مالی خرد در جهان و ایران و همچنین چالش‌ها و راهکارهای توسعه این گونه اعتبارات برای رونق اشتغال و فقرزدایی که بخش دوم آن را در شماره قبل ملاحظه کردید و اینک بخش سوم را می‌خوانید:

طرح صندوق اعتبارات خرد زنان روستایی توسط دفتر امور زنان روستایی وزارت جهاد کشاورزی از سال 1378با هدف طراحی یک الگوی بومی از تأمین مالی خرد در روستاهای ایران به مرحله اجرا درآمده است. در این طرح صندوق‌هایی در هر روستا با حداقل 20 عضو و حداکثر 50 عضو تشکیل می‌شود که گروه هدفش را از میان فقیرترین زنان روستایی انتخاب می کند. دفتر امور زنان و ادارات جهاد کشاورزی استان‌ها و شهرستان‌ها به عنوان مروجان ایجاد این صندوق‌ها عمل کرده و با حضور در روستا و تشکیل جلسات گروهی، نحوه فعالیت و شکل‌گیری صندوق را توجیه و مزایای آن را تشریح می‌کنند. همچنین خدماتی چون آموزش‌های مهارتی و بازاریابی تولیدات به منظور افزایش بهره‌وری زنان روستایی و کمک به فروش محصولات آنان ارائه می‌شود.

مدیریت اجرایی صندوق و نظارت بر گروه‌ها و اعضا توسط هیات مدیره و مدیر عامل صندوق که از میان ساکنان روستا انتخاب شده اند انجام می شود. نمایندگان وزارت جهاد کشاورزی با بازدیدهای دوره ای بر عملکرد صندوق نظارت ‌می‌کنند.

شیوه وام دهی به شکل فردی و با ضمانت گروهی است که به صورت مشارکتی و توسط اعضای صندوق تعیین می شود که وام به چه فردی داده شود. اما تمام افرادگروهی که فرد در آن قرار دارد، مسئول بازپرداخت وام هستند. در سال‌های شروع طرح بخشی از منابع مالی آن توسط وزارت جهاد کشاورزی تأمین می شد، اما در حال حاضر تمامی منابع صندوق‌ها از محل پس‌انداز اعضا و در موارد محدودی با کمک خیرین تأمین می‌شود. همچنین وام‌های صندوق‌ها غالباً به حوزه‌های کشاورزی، صنایع دستی و صنایع تکمیلی کشاورزی و با نرخ کارمزد 4 درصد اعطا می‌شود.

این طرح از گستردگی جغرافیایی در سراسر استان‌ها برخوردار بوده و بسیاری از ملاک‌های مفهوم مدرن تأمین مالی خرد نظیر تداوم و پایداری خدمات، استفاده از وثیقه‌های جایگزین وثیقه‌های متعارف و استفاده از مدل‌های اجرایی مؤسسات تأمین مالی خرد موفق دنیا را در خود دارد، اما با توجه به سابقه طرح روند نسبتاً کندی را تاکنون پیموده است. تا پایان سال گذشته 912 روستا و 32700 نفر عضوتحت پوشش طرح قرار گرفته اند که هنوز تا حد پوشش مطلوب فاصله بسیاری وجود دارد.

**برنامه مشترک بهزیستی، بانک کشاورزی و مؤسسه تاک

طرح تأمین مالی خرد با رویکرد «بانکداری پیوندی» از سال 1382 با حمایت ایفاد (صندوق بین المللی توسعه کشاورزی سازمان ملل متحد)، بانک کشاورزی و مؤسسه بین المللی «تاک» آغاز شده و از سال 1385سازمان بهزیستی هم به حامیان طرح پیوسته است.

«بانکداری پیوندی» یکی از سازوکارهای آزمون شده و موفقی است که توسط کشورهای آسیایی عضو «اتحادیه مؤسسات اعتباری روستایی و کشاورزی آسیا و اقیانوسیه» برای گسترش خدمات مالی خرد ابداع شده و اکنون در 9 کشور آسیایی ازجمله هندوستان، فیلیپین و تایلند با نتایج بسیارامیدوارکننده ای در حال اجراست. تنها در هندوستان قریب به 40 میلیون نفر از افراد فقیر و کم درآمدروستایی از این روش بهره مند شده اند. ایران نخستین کشور در آسیای غربی است که از طریق طرح مشترک ایفاد و بانک کشاورزی به آزمون و پیاده سازی این روش پرداخته است.

روش بانکداری پیوندی بر اساس ایجاد پیوند مالی (پس انداز و وام) بین بانک و مؤسسات کوچک مالی محلی و مردمی است که متعلق به خود اعضا بوده و توسط خود آنها هم اداره می شود. این گونه مؤسسات پس از بهره مند شدن از آموزش‌های لازم و ظرفیت سازی کافی، کار خود را نخست با انباشت پس اندازهای اعضا و همچنین درآمدهای ناشی از فعالیت‌های مالی و تولیدی در صندوق مشترک گروه آغاز و سپس برای استفاده بهینه از این منابع به صورت وام‌های ریز و کوتاه مدت برای اعضا آماده می گردند.

پس از بهره مندی کافی از ظرفیت سازی و اثبات کفایت خود (از طریق ارزیابی رسمی توسط بانک بر اساس جدول ارزیابی) بدون نیاز به داشتن وثیقه، ضمانت شخصی یا ذمه ای و بر اساس کفایت سازمانی و مالی گروه (به عنوان یک سرمایه اجتماعی)و همچنین با ایجاد ضمانت زنجیره ای بین اعضا – بدون برخورداری از هیچگونه یارانه طبق مقررات جاری بانک از بانک وام دریافت می کنند. تخصیص وام در داخل گروه یابه عبارت دیگر خرده فروشی وام به عهده گروه و بر اساس تشخیص و اجماع مجمع عمومی آن است.

بدین ترتیب بازپرداخت هم به عهده گروه خواهد بود. تخصیص وام بین اعضا لزوماً به طور مساوی نبوده و به گروه آموزش داده می شود که استفاده بهینه از تسهیلات مستلزم آن است که رابطه بین مقدارتسهیلات و توانایی وام گیرنده در استفاده از آن(در نتیجه قدرت کارآفرینی وام گیرنده و ظرفیت بازپرداخت) در نظر گرفته شود.

از سال 1382 تاکنون به تدریج 15 استان تحت پوشش برنامه تأمین مالی خرد با رویکرد بانکداری پیوندی قرار گرفته‌اند و بیش از 95 درصد اعضای مشارکت کننده در طرح را زنان تشکیل می دهند. در سال 1394 تعداد 1578 گروه خودیار تشکیل شده که 25786 نفر عضو دارند. این میزان رشدتقریباً معادل رشد 12 سال گذشته اجرای طرح است که نشان دهنده روند صعودی حمایت‌های بهزیستی و ارتقای ظرفیت بخش اجرایی غیردولتی است.

در سال 1394 حدود 330 میلیارد ریال از محل منابع داخلی صندوق‌ها و منابع بانک کشاورزی تسهیلات اعطا شده که متوسط مبلغ وام بین 400 هزار تومان تا 2 میلیون و 400 هزار تومان بوده است. نکته جالب توجه این است که در شرایطی که در این طرح تسهیلات بدون وثیقه و ضمانت‌های معمول و تنها با اتکای به سرمایه اجتماعی گروه‌ها پرداخت می شود، نرخ بازپرداخت تسهیلات درسال 1394 معادل 100 درصد بوده است.

*8طرح 10هزار صندوق تأمین مالی خرد روستایی

پست بانک ایران یازدهمین بانک دولتی ایران است که از سال 1375 فعالیت خود را به طور رسمی آغازکرده و یکی از مهمترین اهداف و مأموریت‌های این بانک، توسعه خدمات مالی خرد روستایی در نظر گرفته شده است. بدین منظور تفاهمنامه ای در آذر 92 به مدت دو سال ما بین پست بانک ایران و مرکزتوسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری مبنی بر ایجاد 10 هزار صندوق تأمین مالی خرد روستایی به امضا رسید.

در این تفاهمنامه پست بانک متعهد به طراحی ساختار و تصدی عملیات بانکی صندوق‌هاو مرکز توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری موظف به هماهنگی تعاملات لازم با دستگاه‌های اجرایی و استانداری‌ها برای شکل‌گیری فعالیت صندوق‌ها و نظارت بر روند‌اجرایی آنها شد.

طرح در اواسط سال 1394 با وجود طراحی برخی زیرساخت‌ها به دلیل کمبود منابع مالی متوقف شد. براساس استعلام از اداره کل قرض الحسنه پست بانک ایران تنها 217 صندوق در مدت کوتاه اجرای طرح افتتاح شده و 15میلیارد ریال تسهیلات با نرخ سود 4 درصد اعطا شده که نرخ بازپرداخت 50 درصد بوده است.

**طرح اقتصاد مقاومتی سازمان بسیج سازندگی

سازمان بسیج سازندگی از سال 1391 با هدف ایجاد امنیت غذایی، مردمی سازی اقتصاد و ایجاد اشتغال پایدار طرح اقتصاد مقاومتی را آغاز کرده است. در این طرح با همکاری بانک مهر اقتصاد تسهیلاتی باحداقل مبلغ 30 و حداکثر 300 میلیون ریال در عرصه‌های مختلف کشاورزی، صنایع دستی و صنایع تبدیلی به متقاضیان واجد شرایط اعطا می شود.

**فرآیند و نحوه اجرای طرح‌های اقتصاد مقاومتی در 19 مرحله تعریف شده است:

نیازسنجی و آمایش سرزمین برای انتخاب عرصه‌ها، انعقاد تفاهمنامه با سازمان‌های دولتی، اطلاع رسانی و فرهنگ سازی، توجیه و آموزش متقاضیان، جذب متقاضیان، تهیه دستورالعمل اجرایی وطرح توجیهی، اخذ ضوابط بهداشتی از ارگان‌های مربوطه، تشکیل پرونده، نظارت و بازدید، اخذ مجوزهای لازم از وزارت جهاد کشاورزی، معرفی به بانک مهر اقتصاد، دریافت تسهیلات، تأمین نهاده‌ها، شروع طرح،نظارت حین اجرا، بازاریابی، تشکیل تعاونی‌های پشتیبان، تشکیل نمایشگاه‌های عرضه محصولات، نظارت بعد از اجرای طرح جهت ادامه‌دار بودن آن.

در این طرح، تسهیلات به صورت فردی و با معرفی ضامن و ارائه چک یا سفته به متقاضیان داده می شود و نظارت‌هایی توسط سازمان بسیج سازندگی پیش از شروع و در حین اجرای طرح صورت می‌پذیرد.

در کنار تأمین مالی برای سایر نیازهای ایجاد کسب و کارهای خرد و کوچک نظیر آموزش وبازاریابی هم تمهیداتی اندیشیده شده است.

ضریب ایجاد اشتغال در طول سه سال اجرای طرح 1.4 است، یعنی به ازای پرداخت هر یک فقره تسهیلات به طور متوسط برای 1.4 نفر اشتغال ایجاد شده است.

بر اساس عملکرد سازمان بسیج سازندگی در اعطای این تسهیلات ، در مجموع 2098 میلیارد تومان تسهیلات در قالب این طرح طی سه سال اعطا شده است.

**برنامه صندوق کارآفرینی امید

در سال 1385 صندوق اشتغال، ازدواج و مسکن مهر امام رضا(ع) ' از ادغام صندوق قرض الحسنه توسعه اشتغال روستایی و صندوق ازدواج جوانان در صندوق حمایت از فرصت‌های شغلی ایجاد شد و دراسفند 1393 از صندوق مهر امام رضا(ع) به صندوق کارآفرینی امید

تغییر نام داد.

صندوق کارآفرینی امید، بر اساس رویکردِ جدید به حمایت از کسب وکارهای خرد و خانگی از طریق ساماندهی و حمایت مالی قرض الحسنه می پردازد. این صندوق طی سالهای 1391 تا ابتدای سال 1394 درمجموع 20819 میلیارد ریال از منابع خود را به تسهیلات اشتغال اختصاص داده است.

**چالش‌های پیش رو

عمده مشکلات و آسیب‌هایی که در گزارش‌ها و پژوهش‌های داخلی در رابطه با تأمین مالی خرد به آنها اشاره شده است را می توان ناشی از دو مسئله ریشه ای دانست. نخست آنکه در ایران بر خلاف تجربیات خارجی به تأمین مالی خرد به عنوان یک برنامه چندبعدی و دارای ساز و کارهای اجرایی ویژه و متفاوت بانظام بانکداری متعارف نگاه نمی شود؛ بلکه عموماً منظور از تأمین مالی خرد شکلی از اعتبار خرد و به طوردقیق اعطای وام با اندازه و مقیاس کوچک است.

شاید به همین دلیل در گزارش‌های مکتوب بین المللی هیچ فعالیتی در زمینه تأمین مالی خرد در ایران ثبت نشده و مطالعات محدود داخلی هم موفقیت چندانی از عملکرد نهادهای متعدد تأمین مالی خرد نشان نمی دهند.

مشکل ریشه ای دوم به انتخاب رویکرد نادرست دولت در اجرای برنامه‌ها و طرح‌های تأمین مالی خرد برمی گردد. اجرای برنامه‌های ناگهانی و موقتی و اعطای اعتبارات یارانه ای باسازوکار متداول بانکی نمی تواند به اشتغال پایدار فقرا ودهک‌های پایین درآمدی منجر شود.

در این بخش با استناد به برخی پژوهش‌های محدود داخلی و مقایسه روش‌ها و برنامه‌های تأمین مالی خرد در ایران با الگوی اصیل آن و تجربیات موفق خارجی،به عمده ترین آسیب‌ها و چالش‌های تأمین مالی خرد در کشور اشاره می شود.

**رویکرد نادرست در برنامه‌ها

دولت و نهادهای عمومی در ایران فعالیت قابل توجهی را در زمینه اجرای سیاست‌های حمایتی ازگروه‌های آسیب پذیر دارند.

علاوه بر رویکرد حمایتی دولت، مالکیت دولت بر بخش عمده نظام بانکی هم به ایجاد سازوکارهای بعضاً ناموفق دولتی نظیر ارائه اعتبارات یارانه ای، دخالت مستقیم در اعطای اعتباربا تأسیس سازمانی دولتی، عدم تأکید بر جمع آوری وجوه از گروه هدف و تأکید صرف بر ارائه وام کمک کرده است.

اما اساساً رویکرد الگوهای موفق تأمین مالی خرد در جهان رویکردی ارتقا بخش است؛ به نحوی که با اتکا به پس اندازهای گروه‌های هدف دسترسی پایدار و قابل پیش بینی به انواع خدمات مالی مورد نیازآنان فراهم آید تا فقرا بتوانند به اشتغال پایدار و وضع معیشتی مطلوبتری دست یابند و تنها به ارائه اعتبار مالی آن هم برای یکبار بسنده نشود.

دخالت دولت فراتر از نقش ترویجی و سیاستگذاری و اتکابه منابع دولتی به دلیل اینکه با اصول تأمین مالی خرد سازگاری چندانی ندارد، می تواند به پایداری مؤسسات تأمین مالی خرد آسیب زده و مانع تحقق اهداف آن شود.

ایجاد صندوق فرصت‌های شغلی طبق ماده ( 56 ) قانون برنامه سوم توسعه کشور که در سال 1381به تعداد 78980 فقره تسهیلات با میانگین 18 میلیون ریال برای اشتغالزایی به افراد بیکار جویای کارجهت ایجاد اشتغال در قالب این طرح پرداخت شد و تنها مانند یک شوک عمل کرده و دسترسی پایداربه خدمات مالی را فراهم نکرد یا طرح 10 هزار صندوق تأمین مالی خرد روستایی پست بانک که درسال 1392 آغاز و در سال 1394 به دلیل کمبود منابع مالی و عدم هماهنگی دستگاه‌های اجرایی واستانداری‌ها متوقف شد، نمونه‌هایی از اجرای برنامه‌های ناقص و موقتی هستند که نمی توانند در قالب برنامه‌های تأمین مالی خرد قرار گرفته و به اهداف مطلوب دست یابند.

**نبود رابطه میان تسهیلات و پس انداز 

فعالیت نهادهای تأمین مالی خرد در ایران در اکثر موارد به ارائه اعتبار محدود است و به خدمات سپرده ای توجه چندانی نمی شود. این مسئله می تواند ناشی از وابستگی چنین نهادهایی به منابع دولتی یاکمک‌های خیرین باشد.

اما تجربه بین المللی نشان می دهد فعالیت مؤسسه تأمین مالی خرد برای جذب سپرده می تواند منبع سرمایه نسبتاً ارزانی را برای وام دهی فراهم کند و سبب پایداری مؤسسه شود؛ ضمن آنکه پس‌انداز داوطلبانه منعکس کننده رفتار اعتباری افراد هم می تواند باشد و هزینه‌های غربال ونظارت بر مشتریان را برای مؤسسه تأمین مالی خرد کاهش می دهد.

هولم و موزلی ( 1996 ) نشان می دهند مؤسسات تأمین مالی که فعالیت پس انداز هم داشته اند، نرخ سوخت وام‌هایشان کمتر بوده است.بسیاری از مؤسسات تأمین مالی خرد که به خودگردانی و پایداری مالی دست یافته اند با ایجاد انگیزه درمشتریان خود به طرقی همچون وام دهی نوبتی و متناسب با میزان پس انداز به جذب سپرده می پردازند.

علاوه بر دریافت اعتبار، پس انداز کردن هم ازجمله نیازهای طبقات فقیر جامعه محسوب می‌شود.مطالعات نشان می دهد بر خلاف تصور عمومی پیشین، خانواده‌های فقیر هم تمایل زیادی به پس‌انداز دارند و هم ظرفیت قابل توجهی برای پس‌انداز کردن دارند .

منبع: روزنامه اطلاعات، 1395.10.18