گاندی روشی را بنیان گذاشت که ما در قرن بیستم ادامه آن را می بینیم. ما با نافرمانی مدنی، مبارزات فرهنگی، مبارزات آرام و بدون خشونت آشنا هستیم زیرا کسی که با خشونت به حاکمیت می رسد، خشونت را ادامه می دهد اما گاندی این گونه نبود.
روزنامه اعتماد در صفحه سیاستنامه در گفت و گو با هوشنگ ماهرویان به بررسی شخصیت و مبارزه های مهانداس کارامچاند گاندی پرداخت و به نقل از وی نوشت: گاندی روشی را بنیان گذاشت که ما در قرن بیستم ادامه آن را می بینیم. ما با نافرمانی مدنی، مبارزات فرهنگی، مبارزات آرام و بدون خشونت آشنا هستیم زیرا کسی که با خشونت به حاکمیت می رسد، خشونت را ادامه می دهد اما گاندی این گونه نبود.
در گزیده ای از این گفت و گو که در شماره یکشنبه 11 مهر 1395 خورشیدی با نویسنده و پژوهشگر منتشر شد، می خوانیم: در تاریخ چهره های برجسته بشری، مهانداس کارامچاند گاندی را باید نخستین کسی دانست که مفهوم ستیزیدن با مخالف را به صورتی متمدنانه تحت عنوان «مبارزه منفی» تعریف و مطرح کرد.
رهبر سیاسی و معنوی هندی ها، در طول زندگی خود، استفاده از هر نوع ترور و خشونت برای رسیدن به مقاصد را رد می کرد. به همین دلیل، فلسفه بی خشونتی او روی بسیاری از جنبش های مقاومت بدون خشونت در سراسر جهان و تا امروز تاثیرگذار بوده است.
اما هنوز حکومت ها و گروه هایی وجود دارند که نیاز به بازخوانی معنای مهرورزی، تسامح و رواداری را هر روز بیش از پیش به وجود می آورند. بر این اساس، درباره کارایی آموزه های گاندی در برابر بحران هایی که جهان امروز با آن روبه رو است با هوشنگ ماهرویان، نویسنده و پژوهشگر، گفت وگو کرده ایم.
وی با اشاره به اینکه قرن بیست و یکم نیز به قرن گاندی بدل شده است، می گوید در دنیای امروز که خشونت به طور گسترده وجود دارد سخن گفتن از مهرورزی و عدم انتقام جویی و گسترش آنها می تواند بر منزوی کردن و پایان دادن به خشونت های فجیعی که در اطرا ف مان وجود دارد تاثیرگذار باشد.
**در آستانه شصت و هشتمین سالگرد ترور مهاتما گاندی، رهبر ملی- معنوی و بنیانگذار استقلال هند و یکی از بزرگ ترین مردان نیمه اول قرن بیستم هستیم. شما چه عواملی را در ماندگاری او پس از گذشت ٦٨ سال، دخیل می دانید؟
گاندی یکی از نخستین رهبران اعتراض مردم در برابر استعمار بود که با افراط و خشونت ورزیدن مخالفت می کرد و استفاده از روش های خشونت آمیز به خصوص در قرن بیستم که سرکوب و اعدام کردن از روش های معمول بود، در اعتقاد و روش های گاندی جایی نداشت. در واقع گاندی از مهرورزی صحبت می کرد.
در زمان گاندی گفتمان مسلط مطرح در سطح جهانی، اعتقادات شدید چپ بود که از دیکتاتوری پرولتاریا و مباحث مشابه سخن می راند، اما گاندی در همان زمان گفتمانی را مطرح کرد که کاملا در مقابل گفتمان چپ قرار می گرفت. قرن ما یعنی قرن بیست و یکم نیز به قرن گاندی بدل شده است؛ قرن نافرمانی های مدنی و مبارزات غیرخشونت آمیز و آرام و این یادگار گاندی است.
اگر دنباله گاندی را بخواهید باید مارتین لوترکینگ را ببینید که مبارزه آرام سیاهان را رهبری می کرد،
آنگ سان سو چی را در برمه ببینید، نلسون ماندلا و لخ والسا را ببینید که همگی از مبارزات آرام صحبت می کردند. گاندی مشکلات موجود را با خشونت حل نمی کرد در صورتی که بیشتر انقلاب های قرن بیستم با خشونت انجام شده بود.
قرن گذشته یعنی نیمه قرن بیستم، سراسر صحبت از لنینیسم و مائوییسم و مبارزات خشونت آمیز بود. به طور مثال وقتی لنین به حکومت رسید تمام خانواده تزار از بچه سه ساله به بالا را نابود کرد و بعد شعارهای او چه بود؟ تا آن زمان پیوسته می گفتند این از مراحل انقلاب دموکراتیک است ولی ما که کمونیست بوده و رهبر پرولتاریا هستیم بهتر می توانیم این مبارزات را ادامه دهیم اما به محض اینکه به حکومت رسید، گفت که آزادی مطبوعات، آزادی احزاب و آزادی اندیشه، تفکیک قوا و استقلال قاضی مال بورژوازی است و قاضی باید وابسته به حزب کمونیست باشد و تمام قواعد را به هم ریخت. گاندی روشی را بنیان گذاشت که ما در قرن بیستم ادامه آن را می بینیم. ما با نافرمانی مدنی، مبارزات فرهنگی، مبارزات آرام و بدون خشونت آشنا هستیم زیرا کسی که با خشونت به حاکمیت می رسد، خشونت را ادامه می دهد اما گاندی این گونه نبود.
نگاه گاندی به جهان با فروتنی همراه است. ایمان گاندی ایمانی است که در آن تواضع وجود دارد. در برابر تفکرات و ادیان دیگر سر فرو می آورد و اعتقاد دارد هرکسی آزاد است به شیوه خود خدا را بپرستد و اصراری بر این ندارد که حتما شیوه او بهترین راه خداپرستی است.
به طور مثال، پس از پیروزی انقلاب هند در برهه ای از زمان که مسلمانان و بوداییان با یکدیگر اختلاف پیدا کرده و با یکدیگر به جنگ پرداخته بودند، گاندی برای ایجاد وحدت بین آنها به مدت یک ماه روزه گرفت و اعلام کرد که آنقدر روزه می گیرد و به نخوردن غذا ادامه می دهد تا بمیرد.
نمایندگانی از هر دو گروه به او مراجعه کرده و به اشتباه خود اعتراف کردند و به او اطمینان دادند که دیگر رفتارشان را ادامه نخواهند داد. به اعتقاد من امروزه تنوع باورهای دینی در هند از همه دنیا بیشتر است و می توان گفت امروز وجود این همه ادیان مختلف- بیش از دویست مذهب- در هند که برادرانه در کنار هم زندگی می کنند یادگار آموزه های گاندی است زیرا گاندی تسامح و تساهل و رواداری را به آنها آموخت.
یاد داد که انسان ها حق دارند باورهای خود را انتخاب کنند. گاندی، آرامش، اعتدال و مهرورزی را گسترش داد و شعارهای تند و تیز امپریالیستی و اینکه باید از دنیا جدا شد و دور خود را مرز کشید در اعتقادات او جایی نداشت. او انسان بزرگی بود و به اعتقاد من قرن بیست و یکم، ادامه مبارزات صلح طلبانه گاندی است.
**از رهبرانی نام بردید که از گاندی الهام گرفتند اما گفته می شود رهبرانی که از او الهام گرفتند نتوانستند کاملا به اصول ضد خشونت او پایبند بمانند. شما این تحلیل را تایید می کنید؟ در صورت تایید، دلیل آن را چه می دانید؟
وقتی نلسون ماندلا پس از ٢٧ سال زندانی بودن به ریاست جمهوری رسید خون از دماغ کسی نیامد، یا لخ والسا مبارزات غیرخشونت آمیز را رهبری کرد. آنگ سان سو چی که هم اکنون در برمه است را ببینید! چه حرکت خشونت آمیزی از او سر زده است. بنابراین من این گفته را رد می کنم.
**به نظر شما خشونت در جهان امروز ما بیشتر است یا در جهان و دورانی که گاندی در آن می زیست؟
ببینید در آن دوران خشونت به وفور وجود داشت اما خب مبارزات نیز همه خشونت آمیز بود. در این دوران اگر ما گروه هایی مثل داعش، بوکوحرام، القاعده، طالبان و... را می بینیم به این دلیل است که ما در یک پیچ تاریخی قرار گرفته ایم که نشان می دهد ما کار فرهنگی خود را به درستی انجام نداده ایم و روشنفکری آن گونه که باید، وظیفه فرهنگی خود را پیش نبرده است.
ما نیازمند رفرماسیون های بسیاری در منطقه خاورمیانه بودیم که انجام نشد. وقتی که بوکوحرام در نیجریه برای آزادی رهبری خود تعدادی دختر را گروگان می گیرد و می گوید در صورتی که رهبرشان آزاد نشود آنها را خواهد فروخت، به این معنا است که می خواهد قرن بیست و یکم را به قرن ششم بازگرداند و در آن جامعه هیچ اندیشمند، متفکر و رفرمیستی نبوده است که از تمام منابع مقدس آنها تعبیر و تفسیرهای مدرن کند و اجازه ندهد در قرن بیستم چنین وقایعی اتفاق بیفتند.
در این مواقع، ما باید اهل تفکر را مقصر بدانیم که در این جوامع به درستی کار نکرده اند. در دنیای امروز که خشونت به طور گسترده وجود دارد سخن گفتن از مهرورزی و عدم انتقام جویی و گسترش آنها می تواند بر منزوی کردن و پایان دادن به خشونت های فجیعی که در اطراف مان وجود دارد تاثیرگذار باشد.
**با اینکه گاندی بسیار ماندگار است اما به نظر می رسد که روش های او در جهان امروز خیلی مورد استفاده قرار نمی گیرد. فکر می کنید چرا با وجود محبوبیت گاندی، ممکن است روش او کارایی خود را از دست داده باشد؟
من معتقد به عدم کارایی روش گاندی در جهان امروز نیستم. ماندلا در ژوهانسبورگ بهترین دانشگاه ها را پایه گذاری کرد و در حال حاضر نیز ژوهانسبورگ یکی از پیشرفته ترین شهرهای آفریقای جنوبی است. آفریقای جنوبی آپارتاید بود، نلسون ماندلا گفت می بخشیم اما فراموش نمی کنیم و آنچنان زیبا با این مساله برخورد کرد که با مباحثی که در آپارتاید وجود داشت مقابله شد.
کسی که در زندان شکنجه می شود نباید شکنجه گرهای خود را دوباره به دست شکنجه گر بسپارد. این را نلسون ماندلا به ما یاد داد. درست است که متاسفانه گاندی نیز به دست یک افراطی ترور شد، من این را می دانم، یعنی آن بحث هنوز در هند زنده بود که گاندی را ترور کرد اما به هر حال، حرف حاکم و آنچه اکنون در هند حرف اول را می زند همان تساهل، تسامح، رواداری و آزادی باورهای مختلف است. گاندی و هند هم با جمعیت زیاد خود به طور عملی راهی را به جهانیان نشان می دهند که در آن خشونت نفی می شود. اما در گذشته روشنفکری در جامعه ما به خوبی عمل نکرد. به طور مثال روشنفکرانی که خارج از کشور تحصیل کرده بودند با شعار «کژدم را از سر بزن» به کشور برمی گشتند.
شما سرمقاله های حزب توده را در سال ٥٨ بخوانید، می بینید که مدام از خشونت حرف می زند اما اگر حرف گاندی بود و من روشنفکر از او حرف می زدم اجاره نمی دادم که سپهر عمومی را تا این حد حرف از خشونت اشغال کند.
**البته منظور من بیشتر، بحران هایی است که در حال حاضر جهان را درگیر کرده است؛ بحرانی مثل داعش. فکر می کنید روش گاندی در مقابل پدیده ای مثل داعش که جز خشونت نمی شناسد کارایی خواهد داشت؟
ببینید در قرون وسطی گالیله را محاکمه کرده و می خواستند او را در آتش بسوزانند به این دلیل که گفته بود زمین به دور خورشید می چرخد. گالیله توبه کرد اما با پای خود نوشت «زمین! تو هنوز می گردی». جوردانو برونو را در آتش سوزاندند اما همان کلیسا با رفرماسیونی که کرد و تعبیرهای مدرنی که از متون مقدس انجام داد آن روش ها را کنار گذاشت.
وقتی که داعش عده ای از مسیحیان را قتل عام کرد، اسقف اعظم آنها گفت که این جنایت تنها علیه مسیحیان نیست بلکه جنایت علیه بشریت است و گفت که تمام اسلام فقط داعش نیست و نباید فقط آنها را دید، چرا که ما اسلام الرحمن و اسلام مهربانی نیز داریم و این یک تفسیر خشونت آمیز از اسلام است که داعش نام گرفته است. من واقعا او را تحسین کردم. ما نیز باید بکوشیم که این نگاه را جا بیندازیم.
درست است که در خاورمیانه نگاه خشونت آمیز مسلط است و ما به طور مداوم آثار و تبعات آن را می بینیم اما باید سعی کنیم در مقابل آن، نگاه مهربانانه و غیرخشونت آمیز را رواج دهیم. رویه های قضایی درست، استقلال قاضی، حقوق متهم و مباحثی مثل آنها باید به درستی رعایت شوند.
من و شمای روشنفکر باید از این حقوق دفاع کنیم و آنقدر از آنها صحبت کنیم تا بتوانیم مهربانی را جایگزین خشونت کنیم. اتفاقا جهان امروز بیشتر از قبل به افرادی مثل ماندلا، نهرو و گاندی نیاز دارد. تنوع دینی و آرامش موجود در هند را در حیطه جامعه شناسی می توان به عنوان یک الگو در نظر گرفت. روش هایی که جهان در قرن بیستم به خود دید روش های خشنی بود که آموزه های گاندی در برابر آنها قرار می گرفت.
در جهان امروز نیز در برابر روش های خشونت آمیزی که فاندامنتالیسم، طالبان، داعش، بوکوحرام و امثال اینها به کار گرفته اند می توان از روش های مهرورزانه گاندی بهره برد تا از گسترش این گروه ها و شکل گیری گروه ها و خشونت های جدید جلوگیری کرد. با توجه به این نکته و رفتارهایی که از این گروه ها سر می زند می توان گفت مسائل جهان امروز بی شباهت به مسائل جهان در زمان گاندی نیست پس به کارگیری روش ها و شعارهای او همچنان می تواند برای ایجاد صلح و آرامش جهانی ثمربخش باشد.
**پس شما به اینکه بتوان با روش گاندی و با تلاش مضاعف روشنفکران برای ترویج نگاه صلح جویانه، در مقابل این حجم از خشونت به نتیجه رسید، خوشبین هستید؟
بله، من اگر خوشبین نبودم که وقت خود را صرف این مباحث نمی کردم. به هر حال، بخش هایی از جامعه خشونت می ورزند اما ما باید سعی کنیم آنقدر از مهربانی، روا داری، رعایت حقوق دیگران و رعایت آزادی اندیشه بگوییم تا این نگاه جا بیفتد. من خود را ادامه تفکرات گاندی می دانم اما آنچه در جوانی برای ما جا افتاده بود فقط از خشونت صحبت می کرد.
در دهه ٤٠ و در دوران دانشجویی ما همیشه صحبت از مائو و لنین بود. در حالی که مائو رهبر انقلاب چین که خود را پیرو اندیشه مارکس و لنین و استالین می دانست، در سال 1958 و در جریان برنامه جهش بزرگ، وقتی که حوزه های حزبی گزارش دادند که گنجشک ها بخش زیادی از محصولات کشاورزی را می خورند، فرمان قتل عام گنجشک ها را صادر کرد و از توده های مردم خواست که به عنوان وظیفه انقلابی گنجشک ها را نابود کنند.
معلمان در مدرسه با حرارت دانش آموزان را علیه گنجشک ها تحریک و گنجشک ها را عامل گرسنگی و کمبود مواد غذایی اعلام می کردند. بنابراین، هر دانش آموز به عنوان وظیفه انقلابی روزانه با تیرکمان تعداد معینی گنجشک را شکار می کرد، لاشه آنها را به نخ می کشید، تحویل مقامات حزبی می داد و جایزه می گرفت. نظامیان در سراسر کشور با زدن شیپور و طبل مانع نشستن گنجشک ها روی شاخه درختان می شدند.
گنجشک ها روی هوا در اثر خستگی هلاک می شدند و سقوط می کردند. در نتیجه، تقریبا تمام گنجشک ها در چند ماه قتل عام شدند. اما ناگهان سر وکله ملخ ها در مزارع پیدا شد و به جان گندم ها افتادند. در غیبت گنجشک ها تعادل اکوسیستم به هم خورده بود و جمعیت ملخ ها و دیگر آفات نباتی به صورت انفجاری افزایش یافته بود. به دنبال قتل عام گنجشک ها، تولید محصولات کشاورزی به شدت پایین آمد و میلیون ها نفر بر اثر گرسنگی مردند.
بنابراین، می بینید که آن نگاه تند و آن نگاهی که میلیون ها انسان را بدون اینکه در جنگی شرکت کرده باشند به دلیل گرسنگی و خشونت از بین می برد با طبیعت نیز این کار را می کند. اما نگاهی که با مهربانی به جهان بنگرد مهربانی را نیز تبلیغ می کند.
**فلسفه گاندی «بی خشونتی» است اما جایی خواندم که گاندی چون می دانست که عدم توسل به خشونت مستلزم اعتقادی راسخ و شهامتی باورنکردنی است و نیز می دانست در همگان وجود ندارد، بنابراین سعی می کرد به همه تفهیم کند که لازم نیست همه دست از خشونت بردارند به ویژه اگر خشونت در مقابل ترس باشد و در نوشته های خود نیز آورده است «قویا معتقدم هرجا بین خشونت و ترس گرفتار شدیم باید خشونت را بپذیریم.» شما این گفته را چگونه تحلیل می کنید؟
شما این حرف را کجا خواندید؟
**در روزنامه ها و سایت های مختلفی به این موضوع اشاره شده است.
به هر حال، زندگی سیاسی گاندی تماما ضد خشونت بود و او سمبل این جریان است. ممکن است او نیز اشتباهاتی در زندگی خود داشته باشد اما ما او را سمبل عدم خشونت می دانیم.
البته ادامه می دهد که «تا راه بدون خشونت سبب تسلیم افراد صاحب قدرت در مقابل قدرتمندتر از خود نشود باید این راه را برگزید اما اگر با خشونت بتوان مقابل این وضعیت ایستاد و تنها راه احقاق حق، خشونت باشد بی هیچ تاملی باید سلاح برداشت.» شاید تاکید او بیشتر در برابر نظام های سیاسی و نیروهای استعماری بوده است.
به هر حال اگر شما این حرف را تفسیر چریکی کنید، چریک نیز می گوید من رفتم و به طور مثال فلان شکنجه گر ساواک را کشتم، بنابراین، کار من درست بوده است. در صورتی که با این عمل، پلیس را خشن تر و جامعه را قطبی می کند و این ضد دموکراسی است و به اعتقاد من، این یک حرکت اشتباه است.
ما در منطقه ای زندگی می کنیم که خشونت زیادی در آن وجود دارد و من امیدوارم که این خشونت هر چه زودتر از بین برود. ما در یک پیچ تاریخی قرار گرفته ایم که به ما نشان می دهد روشنفکری -چه دینی و چه غیردینی- در این منطقه کم کار کرده و اگر تلاش کند می تواند اسلام مهربانی را نشان دهد که آن رهبر مسیحیت بگوید اسلام دین خشونت نیست بلکه دین مهربانی است.
*منبع: روزنامه اعتماد
نظر شما
