روز تبدیل نهضت به انقلاب

داستان روز 17 شهریور و تعداد کشته های آن هنوز در میان بحث های مورخان به نقطه مشخصی نرسیده، اما آنچه در این حادثه به وضوح روشن است اینکه پس از حوادث ماه های پایانی سال 56 و فروردین 57، رویدادهای شهریور 57 اولین اتفاقاتی است که به طور رسمی آتشی پنج ماهه در ایران برپا و نظام شاهنشاهی پهلوی را پس از حدود 57 سال حکومت سرنگون کرد. تاکنون درباره حوادث 17 شهریور از زوایای گوناگونی به حادثه پرداخته شده اما بررسی این رویداد و دلایل وقوع آن از نگاه مطبوعات آن روز و در خاطرات انقلابیون می تواند یک بار دیگر زوایای پنهان این اتفاق را مشخص کند؛ اتفاقی که سرنوشت نهضت روحانیت را به انقلاب مردم ایران تبدیل کرد.

**13 شهریور 1357

همه چیز از روز 13 شهریور 1357 آغاز شد. با اعلام پایان ماه مبارک رمضان و فرا رسیدن عید فطر روز 13 شهریور 1357 با اعلام جامعه روحانیت مبارز تهران و گروه های همسو، نماز عید فطر در تپه های قیطریه برگزار شد. پس از نماز عید فطر که به امامت شهید محمد مفتح برگزار شد، تظاهرات عظیمی در تهران برگزار شد که می توان آن را یکی از بزرگ ترین و اولین گردهمایی های منسجم ضد رژیم پهلوی دانست. در این میان برخورد آرام مردم و نظامیان مستقر نیز باعث شد تظاهرات با آرامی پایان یابد.

**16 شهریور 1357

تظاهرات عظیم روز عید فطر، جامعه روحانیت مبارز را برای برگزاری چنین برنامه هایی مصمم تر کرد. علی اکبر ناطق نوری در خاطراتش می گوید: «بعد از راهپیمایی عید فطر مرحوم شهید بهشتی در جامعه روحانیت مطرح کرده بود که حالا که مردم آمدند نباید در این حرکت مردمی فترت ایجاد شود، لذا از مردم دعوت به راهپیمایی شد.» 

هر چند دولت به گزارش روزنامه «کیهان» «روز 15 شهریورماه طی صدور اطلاعیه ای به همه مردم تهران یادآور شد که به خاطر حفظ اصول دموکراسی، صیانت جامعه و برقراری نظم و آرامش که لازمه رشد و حرکت یک ملت است، از تشکیل اجتماعاتی که مغایر این اصول است خودداری کنند و دست به تظاهرات نزنند» اما اطلاعیه جامعه روحانیت مبارز تهران و گروه هایی چون جبهه ملی و نهضت آزادی در حمایت از آن باعث شد که پنجشنبه 16 شهریور 1357 ایران عملا تعطیل و تبدیل به عرصه راهپیمایی های بزرگ در شهرهای مختلف شود.

**17 شهریور 1357

«روز 17 شهریور بنا نبود تظاهراتی بشود و جامعه روحانیت هم در این مورد اعلامیه رسمی نداد، ولی همین قدر ما شنیدیم که جناب آقای یحیی نوری چون نزدیک همان محل، حسینیه و مدرسه دارند اعلام کرده بودند که 17 شهریور در میدان ژاله اجتماعی برقرار خواهد شد... .» این جملات بخشی از خاطرات مرحوم محمدرضا مهدوی کنی درباره چرایی برگزاری راهپیمایی روز 17 شهریور است. اما آنچه این راهپیمایی را به خشونت کشید اعلام حکومت نظامی از ساعت 6 صبح روز جمعه در تهران و 11 شهر بود؛ مساله ای که به گوش بسیاری از مردم نرسیده بود و جمعیت معترض در میدان ژاله و خیابان های اطراف با نیروهای نظامی درگیر شدند. 

روزنامه «کیهان» فردای آن روز در گزارش خود از روی دادن 100 آتش سوزی در تهران خبر داد و فرمانداری نظامی تهران 58 کشته و 205 زخمی را اعلام کرد. اما تعداد کشته شده های این حادثه هنوز یک مساله پنهان در تاریخ ایران است. حسن روحانی در خاطرات خود می گوید: «معروف بود که حدود سه هزار نفر از مردم در میدان ژاله و خیابان نیروی هوایی و اطراف آن به شهادت رسیده اند.» عزت الله سحابی نیز در خاطره خود درباره کشته شده های این حادثه می گوید: «از ریاست بهشت زهرا که آقای توسلی آن را بر عهده داشت آمار کشته ها را گرفته بودند و معلوم شده بود که تقریبا سه هزار نفر اضافه بر متوفیات معمولی هر روز، آمار داشته اند.» 

شاید بهترین تحلیل درباره این حادثه را بتوان از زبان آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی خواند: « پخش جزئیات این جنایت رژیم در بین زندانیان سیاسی همه را بهت زده کرد و تحلیل ها را تغییر داد و سمت نگاه ها به این حرکت عظیم عوض شد. ما تا آن روز به این حرکت مردمی، نهضت می گفتیم. اصلا اسمش در بین ما نهضت روحانیت بود اما از آن به بعد واژه انقلاب رایج شد.» آن روز تهران در آتش سوخت؛ اما این آتش اولین جایی را که سوزاند حکومت پهلوی بود.

*منبع: روزنامه فرهیختگان