دولت یازدهم سیاست منطقه ای خود را با رویکردی مثبت آغاز کرد. ضربان مهم این رویکرد را نیز شخص رئیس جمهوری با تأکید های مکررش بر ضرورت روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان و تأکید بر اهمیت روابط دوستانه و نزدیک با کشورهای حوزه خلیج فارس بویژه عربستان سعودی از نخستین نشست خبری اش در جایگاه یازدهمین رئیس جمهوری منتخب مردم ایران به صدا درآورد.
روزنامه ایران در صفحه سیاسی در گزارشی با مرور سیاست خارجی دولت یازدهم در منطقه بحران زده، نوشت: دولت یازدهم سیاست منطقه ای خود را با رویکردی مثبت آغاز کرد. ضربان مهم این رویکرد را نیز شخص رئیس جمهوری با تأکید های مکررش بر ضرورت روابط دوستانه و نزدیک با همه همسایگان و تأکید بر اهمیت روابط دوستانه و نزدیک با کشورهای حوزه خلیج فارس بویژه عربستان سعودی از نخستین نشست خبری اش در جایگاه یازدهمین رئیس جمهوری منتخب مردم ایران به صدا درآورد.
در ادامه این گزارش که در شماره سه شنبه 16 شهریور 1395 خورشیدی به قلم مهراوه خوارزمی انتشار یافت، می خوانیم: اما با وجود این اراده و به رغم تلاش وزارت خارجه تحت مسئولیت محمد جواد ظریف برای به دست گرفتن مدیریت مراودات ایران در منطقه و توسعه دادن آن؛ مجموعه ای از عوامل دست به دست یکدیگر داد تا آنچه دولت از آغاز بر آن تأکید داشت در مسیر اجرا با فراز و فرودهای متعددی مواجه شود و در برخی حوزه ها به نتایجی کاملاً متفاوت از آنچه پیش بینی می شد، بینجامد و بهانه به دست برخی منتقدان بهانه جوی دولت دهد که بگویند تمرکز سیاست خارجی ایران بر مذاکرات هسته ای و برجام سبب غفلت از موضوعات منطقه ای شده است.
گزاره ای که با وجود اذعان دولتمردان بر اولویت به نتیجه رساندن مذاکرات هسته ای در دو سالی که به این مهم اختصاص یافت، چندان منطبق بر واقعیت های روی داده در روابط ایران با کشورهای تأثیر گذار منطقه نیست. زیرا دیپلماسی ایران حتی در مورد پر تنش ترین روابطی که با برخی کشورهای منطقه جریان دارد، فارغ از مدیریت هوشمندانه و آینده نگر نبوده است. علاوه بر اینکه دیپلماسی ایران در دوره اخیر از نگاه مبتنی بر موازنه قدرت به سمت تأمین امنیت منطقه ای از طریق افزایش همکاری ها و مبادلات اقتصادی و در دستورکار قرار دادن سیاست تنش زدایی و اعتمادسازی متقابل سوق پیدا کرد. گرچه بازیابی این تغییر رویکرد در روابط ایران با بیش از 15 کشور واقع در منطقه، از قفقاز تا جنوب خلیج فارس و از شرق فلات ایران تا کرانه های مدیترانه، از مجال این نوشته خارج است؛ اما می توان به نمونه های قابل تأمل آن اشاره داشت.
** تقویت بنیان های همکاری در شرق
سیاست خارجی در فراسوی مرزهای شرقی با دو کشور پاکستان و افغانستان به عنوان کشورهایی که بیشترین اشتراکات فرهنگی را با ایران دارند طی دهه اخیر فراز و فرود هایی را تجربه کرد.
در افغانستان ظهور طالبان در میانه دهه 70 شمسی و پس از آن اشغال این کشور توسط امریکا که دولت های منتخب سال های اخیر این کشور را ناگزیر به پذیرش پیمان همکاری های استراتژیک کابل و واشنگتن و نیز تحمل حضور بخشی از نظامیان امریکایی کرد؛ مسائلی بود که بی شک بر روابط این کشور با جمهوری اسلامی ایران به عنوان مخالف اساسی حضور نظامی امریکا در کشورهای منطقه تأثیر گذاشت. با این حال ریل گذاری سیاست خارجی ایران در دولت یازدهم بیش از پیش بر این مدار قرار گرفت که با درک واقعیات حاکم بر افغانستان مسیر روابط را به سمت رفت و آمد بیشتر و همکاری های راهبردی اقتصادی همچون توافقنامه توسعه ترانزیتی بندر چابهار سوق دهد. همکاری هایی که در نهایت به تقویت ترتیب های سیاسی و امنیتی دو کشور خواهد انجامید.
روابط ایران و پاکستان نیز طی سال های عمر دولت یازدهم محلی برای بروز هوشمندی دیپلماتیک قرار گرفت. فروردین ماه سال 94 در حالی که عربستان در روند جنگ افروزی علیه مردم یمن به یارکشی از کشورهای منطقه پرداخت و خواستار حضور ارتش پاکستان در جبهه متحد عربی شد، سفر بهنگام وزیر خارجه ایران به اسلام آباد و مذاکرات او با مقام های ارشد پاکستان از جمله نخست وزیر، فرمانده ارتش و رئیس پارلمان این کشور ورق را برگرداند و به مخالفت قاطع پارلمان پاکستان با مداخله در اقدام نظامی عربستان علیه یمن انجامید. تأثیر دیپلماتیک ایران در این زمینه نه تنها با سفرهای آشکار و پنهان وزیران خارجه و دفاع دولت سعودی به اسلام آباد مرتفع نشد که پس از آن ایران و پاکستان مراودات نزدیکتری را تجربه کردند.
** تغییر رویکرد راهبردی در شمال
روابط ایران و کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز نیز در دولت روحانی جنبه ای راهبردی به خود گرفت. تغییری که بی تأثیر از توسعه معنادار رابطه تهران - مسکو در مسیر مذاکرات هسته ای و فضای پسابرجام نبود. اما بیش از آن در این واقعیت ریشه داشت که وزارت خارجه تحت مدیریت ظریف نگاه همه جانبه به مراودات دیپلماتیک را در دستور کار قرار داد. رویکردی که سبب می شد روابط ایران با همسایه های شمالی اش از زیر سایه اهمیتی که پیش از این صرفاً به روابط ایران با کشورهای منطقه آسیای جنوب غربی داده می شد، خارج شود.
نمونه بارز این تغییر معنادار را می توان در روابط دیپلماتیک تهران - باکو جست و جو کرد. ایران در دولت گذشته با وجود ارسال پالس های مثبتی همچون لغو یک طرفه روادید از سوی جمهوری آذربایجان پاسخی درخور و متقابل دریافت نکرد. تحرکات راهبردی امریکا و رژیم اسرائیل در جمهوری آذربایجان و ایجاد نگرانی های امنیتی نسبت به ایران در کنار بحث تحریم از جمله دلایل مسبب این مسأله بود.
رابطه ایران و جمهوری آذربایجان از تجربه هراز گاه تصمیم ها و تحرک های اعتراض برانگیز باکو نسبت به ایران؛ پس از رفت وآمدهای مقامات عالی اجرایی و وزیران خارجه دو کشور در دولت یازدهم به تصمیم برای برقراری روابطی استراتژیک سیاسی - اقتصادی رسیده است که در تضمین تحقق خود از همراهی مسکو نیز برخوردار است. به این ترتیب روس ها که در گذشته به دلیل حضور نداشتن در برنامه های مشترک ایران و کشورهای حوزه قفقاز و آسیای میانه نقش دست انداز را ایفا می کردند در دیپلماسی همه جانبه گرا، اعتمادساز و تنش زدای دولت یازدهم به شریکی برای تحقق همکاری های منطقه ای تبدیل شدند.
** موقعیت شناسی رشک برانگیز
کمتر از دو ماه پیش بود که دستگاه دیپلماسی دولت یازدهم یکی از موقعیت شناسی های خود را بروز داد. کشورهای عربی در حالی به تماشای اوج گرفتن رابطه ایران و همسایه غربی اش نشستند که تا پیش از آن آنکارا درباره مهم ترین مسائل منطقه موضعی همساز با کشورهایی همچون عربستان سعودی و قطر اتخاذ کرده بود.
با این حال اینکه مقام های ایران و مشخصاً وزیر امور خارجه ایران فارغ از همه اختلاف نظرهای منطقه ای در شب کودتای بحث برانگیز ترکیه پا به پای مقام های آنکارا بیدارماند و در تماس های مکرر با همتای ترک خود بر حمایت ایران از دولت قانونی ترکیه تأکید کرد، دیپلماسی اصولی بود که بازتابش را در تغییر نسبی رویکرد «آنکارا» درباره مهم ترین موضوع مورد اختلاف یعنی آینده سیاسی سوریه نشان داد و رئیس جمهوری ترکیه را بر آن داشت تا در رویگردانی آشکار از همراهی با سیاست های عربستان درباره سوریه اعلام کند که تمایل دارد در این باره با ایران و روسیه به گفت و گو بپردازد و همکاری کند.
این تغییر موازنه در جبهه بندی کشورهای درگیر در بحران سوریه در حالی است که طی دو سال گذشته ایران به یکی از عناصر تأثیرگذار مذاکرات بین المللی صلح سوریه تبدیل شده است. حضوری که تا پیش از پیشرفت مذاکرات هسته ای با وجود حضور و نفوذ ایران در سوریه و عراق و نقش نظامی – مستشاری اش در مبارزه با گروه های تروریستی تکفیری فعال در این دو کشور و به طور مشخص داعش، تحقق نیافته بود.
** مدیریت یک تنش رو به تزاید
با همه آنچه گفته شد؛ دیپلماسی منطقه ای ایران در بیش از یک سال گذشته با رابطه ای پر تنش مواجه بوده است که به دلیل بازیگری منفی طرف مقابل در روابط ایران با برخی دیگر از کشورها نیز مؤثر واقع شده است.
عربستان سعودی رقیب منطقه ای که بسیاری از تحولات منطقه از جمله نقش ایران در معادلات سوریه، عراق و لبنان و مهم تر از آن حل و فصل پرونده هسته ای ایران را در مسیر مذاکره ایران با شش کشور قدرتمند جهان بر نمی تابید و همنوا با آنها بر طبل ادعای تهدیدآمیز بودن فعالیت های هسته ای ایران می کوبید؛ ناگهان با واقعیت تحولاتی مواجه شد که از قابلیت هضم هیأت حاکمه جدید این کشور خارج بود و به واکنش های دور از درایت سیاسی شان به این تحولات منجر شد.
این در حالی بود که سیر وقایع تنش برانگیزی چون تعرض به دو زائر نوجوان ایرانی و شهادت صدها حاجی ایرانی در فاجعه منا برای تبدیل نشدن به یک بحران به مدیریت هوشمندانه تری از سوی دولت سعودی نیاز داشت. امری که تحقق نیافت و در ادامه با اقدام تحریک آمیز دیگری چون اعدام روحانی شیعه عربستانی به اعتراضات خارج از کنترل در ایران، حمله عده ای به سفارت عربستان و قطع روابط دیپلماتیک از سوی ریاض منجر شد.
تصمیمی که نه انتهای اقدامات تنش زای عربستان که آغاز آن بود. تهدید و تطمیع کشورهای کوچک و تابع عربی و آفریقایی برای قطع رابطه با ایران، لابیگری برای گنجاندن بندهای ضد ایرانی در بیانیه های پایانی نشست های بین المللی مانند نشست کشور های عضو سازمان همکاری اسلامی یا اتحادیه عرب و در نقطه اوج تأسف برانگیز ماجرا، حمایت از گروهک تروریستی منافقین اقداماتی بود که ریاض در گوشه رینگ مقابله خودخواسته با ایران ترتیب داد. اقداماتی که تا این لحظه ایران با این اعتقاد که منطقه خاورمیانه تاب تحمل بحران جدیدی را ندارد و مسائل منطقه از مسیر همکاری و تعامل کشورهای منطقه حل می شود، بزرگ منشانه از کنارشان عبور کرده است.
پیش بردن روابط دیپلماتیک مؤثر با اغلب کشورهای منطقه، حتی آنها که به نحوی در دایره نفوذ عربستان سعودی قرار دارند، در واقع نقطه طلایی دیپلماسی است که دولت یازدهم در منطقه رقم زده است. دیپلماسی که با قرار گرفتن روند اجرای برجام بر سراشیبی فرصت برداشتن گام های بلندتری را نیز پیش رو خواهد داشت.
نظر شما
