نقش بیمه ها در مدیریت بحران صنعت ساختمان

 

به گزارش روزنامه شهروند، امکان وقوع بحران برای هر فرد، سازمان و کشوری وجود دارد. در جهان تاکنون ٤٠ آیتم بحران‌ساز شناسایی شده است که با توجه به گستردگی جغرافیایی امکان رخداد ٣١ خطر و بحران در کشور ما نیز وجود دارد. افراد و سازمان‌ها به منظور کنترل بحران‌هایی که هر لحظه امکان رخداد یک یا چند نمونه از آنها وجود داشته باشد، همواره در معرض خطرات مختلف قرار دارند. صنعت بیمه در دنیا با این نگرش به‌وجود آمده است که بتواند در دریافت ریسک‌های ناشی از این بحران‌ها یاری‌دهنده و آرامش‌دهنده افراد و سازمان‌ها بوده و نقش‌پذیر باشد. جایگاه واقعی بیمه در صنعت ساختمان واقعیتی است که بیشترین تأثیر خود را در زمان بحران‌های خرد و کلانی که رخ می‌دهد، می‌گذارد. پيچيدگی محيطی، شدت رقابت، رواج تكنولوژی‌های نو و پيشرفته، توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، شيوه‌های نوين عرضه كالاها و خدمات، مسائل زيست‌محيطی و سمت‌گيری سازمان‌ها از دارايی‌های مشهود به نامشهود و... از عوامل عمده‌ای است كه موجب شده سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی در دوران حيات خود با ريسك‌های بسيار متعدد و خطرات زياد و حتی پيش‌بينی نشده مواجه شوند. بديهی است هر سازمان باتوجه به ماهيت كار خود، ريسك‌های گوناگونی را تجربه می‌كند و در شرايط متحول امروز، اساسا موفقيت هر بنگاه به تسلط آن بر ريسك‌ها و نوع مديريتی است كه بر انواع ريسك‌ها اعمال می‌كند.

مديريت ريسك زمانی معنا و مفهوم می‌يابد كه شرايط با احتمال متحمل‌شدن زيان و عدم اطمينان مواجه شود. اين نوع مديريت شامل حوزه‌های گسترده‌ای است كه مسائل مالی، عملياتی، تجاری، استراتژيك و حوزه وسيع‌تری به نام حوادث خطرآفرين را دربرمی‌گيرد. درمجموع مديريت ريسك فرآيند سنجش يا ارزيابی ريسك و سپس طرح استراتژی‌هايی برای اداره ريسك است. ريسك دليل وجود بيمه است و بدون ريسك درواقع بيمه مفهوم خود را از دست می‌دهد. كار بيمه‌گری با ريسك و ريسك‌پذيری و كاهش ريسك و محاسبه ريسك سروكار دارد. عده‌ای می‌گويند كار مدير ريسك همان مديريت واحد بيمه‌ای سازمان است كه به‌نظر می‌رسد يك ديد محدودی است. عده‌ای ديگر معتقدند هر مديری، مدير ريسك است و هركسی در كار خودش ريسك‌پذيری دارد. در سال‌های اخير عنوان جديدی به گروه‌هاي مديريتی اضافه شده به نام مديريت ريسك. قبلا نيز تحت‌عنوان امور ايمنی آن را می‌شناختند. امور ايمنی؛ يعني تمامی اقداماتی كه حصول اطمينان از ادامه فعاليت موسسه را مقدور می‌سازد. پیش از آن‌که بخواهیم درخصوص شاخه‌های مختلف بیمه در صنعت ساختمان توضیح دهیم، بهتر است درخصوص بیمه و بخش‌های مختلف بیمه‌ای مطالبی را مرور کنیم.

بيمه روشی است برای انتقال ريسك؛ در تعريف حقوقی، بيمه عبارت است از قراردادی كه به موجب آن يك طرف (بيمه‌گر) تعهد می‌كند در ازای پرداخت وجه يا وجوهی از طرف ديگر (بيمه‌گذار)، در صورت وقوع يا بروز حادثه مورد بيمه، خسارت وارده بر او را جبران کرده يا وجه معينی را بپردازد. متعهد را بيمه‌گر، طرف تعهد را بيمه‌گذار و وجهی را كه بيمه‌گذار به بيمه‌گر می‌پردازد، حق بيمه و آنچه را كه بيمه می‌شود، موضوع بيمه می‌نامند. ريسك در بيمه به چندين منظور مورد استفاده قرار مي‌گيرد، گاهی از اوقات ريسك برای اشاره به موضوع بيمه (نظير خانه، خودرو يا مسئوليت قانونی) مورد استفاده قرار می‌گيرد و گاهی اوقات هم برای اشاره به علت اصلی خسارت (نظير آتش‌سوزی و دزدی) استفاده می‌شود و نيز به معنای احتمال وقوع خطر يا خسارت نيز است. بیمه از بیم می‌آید، احتمال وقوع خطر و حادثه را ریسک می‌گوییم و بیمه هم همین ریسک را پوشش می‌دهد

. به این معنی که بناست بیمه؛ احتمال وقوع خطر را پوشش دهد، نه خود خطر را و همچنین دارایی در معرض خطر را در ادبیات بیمه‌ای، ریسک می‌گوییم. این کلیدی‌ترین مطلبی است که انتظار می‌رود مخاطبان درخصوص بیمه مورد توجه خود قرار دهند. بیمه در اصل و اساس برای آرامش انسان و دوری از هرگونه ریسک‌پذیری و خصوصا «عدم احساس خطربرای بیمه‌گذاران طراحی شده است، افرادی که می‌خواهند احتمال وقوع خطر و ورود خسارت را کنترل و گاهی به دیگران منتقل کنند،» اقدام به خرید بیمه‌نامه می‌کنند. چنانچه احتمال وقوع خطری قطعی باشد و وقوع خسارت صددرصد است، بدیهی است متولیان بیمه‌گر هم اقدام به فروش بیمه‌نامه به بیمه‌گذاران نخواهند کرد. هرگاه این موضوع رخ دهد که عمدی بیمه خریداری کرده‌اند تا بتوانند هزینه خسارت قطعی را بگیرند و چنانچه این موضوع ازسوی بیمه‌گر اثبات شود، بیمه‌نامه کاملا باطل است. طی مدت زمان جاری‌بودن قرارداد بیمه‌نامه، پیش از عقد قرارداد بیمه‌ای تا بعد از پرداخت خسارت، وجود اصل حسن نیت مابین بیمه‌گر و بیمه‌گذار از اصول اولیه‌ای است که باید جاری باشد. در زمان عقد بیمه‌نامه، این حسن نیت در اعلان مکان‌های پرخطر و ریسک و نیز سایر موارد، بیشتر از سوی بیمه‌گذار و در زمان پرداخت خسارت از سوی بیمه‌گر مورد انتظار است. در بیمه‌نامه که همان عقدنامه مابین بیمه‌گر و بیمه‌گذار است، «فرانشیزهای بیمه‌ای» نیز وجود دارد.

فرانشيز، سهم بيمه‌گذار از هر خسارت است؛ مبلغی از خسارت كه طبق توافق بيمه‌گذار و بيمه‌گر برعهده بيمه‌گذار خواهد بود؛ به اين معنا كه خساراتی كه مبلغ آنها كمتر از فرانشيز باشد، کاملا توسط بيمه‌گذار پرداخت می‌شوند، اما در صورتی كه مبلغ خسارت بيش از فرانشيز باشد، مبلغ خسارت پس از كسر فرانشيز به بيمه‌گذار پرداخت می‌شود. قراردادن فرانشیز در بیمه‌نامه به این دلیل است که بیمه‌گذار به هر دلیل کوچکی اقدام به درخواست خسارت نکند و همواره نسبت به گرفتن اصل مبلغ مالی خسارت، مبلغی کمتر دریافت کند، چراکه بیمه خسارتی را پرداخت نمی‌کند مگر آن‌که بیمه‌گذار تلاش‌های خود را جهت عدم رخ‌دادن خسارت انجام داده باشد وگرنه هر بیمه‌گذاری اقدام به ایجاد خسارت می‌کرد. تمامی ذینفعان حوزه ساخت‌وساز اعم از مالکان، پیمانکاران، مجریان و ناظران، ریسک‌هایی در بخش‌های مختلف اشیا(مالی)، اشخاص(جانی) و مسئولیت هنگام کار دارند که برای هریک از اینها برحسب تعاریف مختلف بیمه‌نامه‌های متفاوتی تعریف شده است. بیمه «تمام خطر» پیمانکاری بیمه‌نامه‌ای است که با آن‌که نامش تمام خطر پیمانکاری است اما واقعا تمام خطرات پیمانکاران را پوشش نمی‌دهد و این را خوانندگان محترم باید حتما آگاه باشند و آن هم به علت کلوزهایی است که گاهی به دلایل مختلف در بیمه‌نامه گنجانده می‌شود، به عبارت دیگر در بیمه تمام خطر پیمانکاران ما کلوزهای محدود‌کننده یا پوشش‌دهنده داریم که امکان کنترل بخش‌های مختلف پروژه و خسارت را مدیریت می‌کند.

پروژه‌های عمرانی در زمان احداث در مقابل خطرات مختلف بیمه می‌شوند، به این دلیل که در زمان وقوع خسارت بیمه‌گذار بتواند خسارت دریافت کند، بهتر است محاسبه‌کننده میزان خسارات وارده، شخص یا موسسه‌ای باشد که در این حوزه مهارت داشته باشد. برخی از اوقات در حوزه بیمه به خساراتی برخورد می‌کنیم که بیمه‌گذار موفق به دریافت خسارت (متناسب با آنچه حتی در محدوده بیمه‌نامه نیز است) نمی‌شود، چراکه بیمه‌نامه کاملی مابین بیمه‌گر و بیمه‌گذار منعقد نشده یا این‌که بیمه‌گذار ابعاد ریسک پروژه را خارج از چارچوب توافق شده تغییر داده است یا این‌که نمی‌داند چگونه صورت وضع خسارت را تنظیم کند. این موارد همه نشان‌دهنده نیاز بیمه‌گذاران به مشاوران بیمه‌ای است. شایسته است بیمه‌گذاران در انتخاب مشاوران خود دقت‌های لازم را به‌عمل آورند تا در مقابل خسارات، بیمه‌گذار امکان دریافت غرامت خود را داشته باشد یا از قبل آگاه باشد که در مقابل چه نوع خساراتی امکان دریافت خسارت از بیمه‌گر برایش وجود ندارد. در این بخش ارزیابان خسارت می‌توانند مشاوران مناسبی برای بیمه‌گذاران حتی در مرحله صدور بیمه‌نامه باشند. درحقیقت ارزیابان خسارت چهره‌ای مستقل در صنعت بیمه، بین بیمه‌گر و بیمه‌گذار هستند و نیز به‌علت آن‌که در حوزه‌های خسارت فعالیت می‌کنند عملا مشاوره‌های مناسب‌تر و قوی‌تری ارایه می‌دهند. بیمه‌گذار شخص حقيقی يا حقوقی مندرج در قرارداد است كه بيمه‌نامه را خريداری و پرداخت حق بيمه را تعهد کرده است. بیمه‌گر، شركت بيمه‌ای است كه نام آن در قرارداد قيد شده است و جبران خسارات احتمالی را به عهده دارد. ذینفع هر شخص حقيقی يا حقوقی مندرج در بيمه‌نامه است که امکان وقوع خسارت به او وجود دارد و همچنین ذینفع می‌تواند همان بيمه‌گذاری باشد كه در تمام يا قسمتی از بيمه‌نامه نفع دارد. در مباحث بیمه‌ای اصولی وجود دارد که اجزایی جدا نشدنی از هر بیمه‌نامه‌ای هستند، این اصول شامل اصل جانشینی، اصل حداعلای حسن نیت، اصل رابطه علیت یا علت نزدیک یا علت مستقیم، اصل تعدد بیمه‌ای، اصل غرامت در بیمه و اصل نفع بیمه‌پذیر هستند که لازم است بیمه‌گذاران مورد توجه خود قرار دهند.

در تعریف و نقش ارزیاب خسارت بیمه‌ای در صنعت، بیمه از تعریفی که بیمه مرکزی شورایعالی بیمه که بعد از بازنگری آیین‌نامه ٥٠ ابلاغ کرده است، کمک می‌گیرد؛ «ارزیاب خسارت بیمه‌ای شخص حقیقی یا حقوقی مستقلی است که دارای پروانه ارزیابی از بیمه مرکزی بوده و مجاز به بررسی و تحقیق در مورد علت بروز حادثه و تحقق خسارت، تعیین مقدار خسارت و تشخیص میزان تعهد بیمه‌گر طبق شرایط بیمه‌نامه و نیز مذاکره برای تعدیل و تسویه خسارت بیمه‌ای» است. این تعریف و مفاد آیین‌نامه ٨٥مشخص می‌کند که ابتدا؛ ارزیاب خسارت بیمه‌ای می‌تواند فردی حقیقی یا به‌صورت حقوقی در قالب موسسه یا شرکت فعالیت کند. سپس؛ کاملا مستقل و بی‌طرف باشد. در مرحله بعدی؛ علت بروز حادثه را مشخص، میزان خسارت را تعیین و مهم‌تر از همه میزان تعهد بیمه‌گر طبق بیمه‌نامه را تشخیص و طی گزارش ارزیابی خسارت ارایه کند. در پایان؛ در صورت درخواست بیمه‌گر یا بیمه‌گذار، نسبت به پیگیری و تسویه خسارت و حتی بازیافت آن نیز اقدام کند.

مهم‌ترین بخش در خرید بیمه این است که بیمه‌گذار ریسک‌های منتهی به حوادث مختلف خود را به‌دست آورد و بعد از آن حداقل و حداکثر خسارات محتمل به پروژه را از زوایای مختلف اشیا (مالی)، اشخاص(جانی) و مسئولیت محاسبه کند. بعد از این مرحله، تصمیم بگیرد که کدام بخش را به بیمه منتقل و کدام بخش را خودش مدیریت کند. بدیهی است در این مرحله به کمک نمایندگی‌ها و کارگزاری‌هایی که به‌همین منظور فعالیت می‌کنند، امکان خرید بیمه‌نامه شناسایی‌شده فراهم می‌شود، از نگاه من هرگاه مابین نمایندگی‎های بیمه‌ای و بیمه‌گذاران، مشاوران بیمه‌ای قرار داشته باشند، بیمه‌نامه‌ها به مراتب قوی‌تر خریداری خواهند شد. در نخستین اقدام بیمه‌گران فرمی را جهت تکمیل در اختیار خریدار بیمه قرار می‌دهند، این فرم تکمیل‌شده در زمان وقوع خسارت می‌تواند ملاک عمل بین بیمه‌گر وبیمه‌گذار در بخش‌هایی از رسیدگی قرار گیرد و مورد ادعای هر یک از طرفین (بیمه‌گر وبیمه‌گذار) شود. در این مرحله بیمه‌گر (برحسب نیاز یا دقت بیشتر) کارشناس خود را جهت بازدید و محاسبه ریسک پروژه اعزام می‌کند. بدیهی است هرچه سیستم ایمنی، بهداشت و محیط زیست (HSE) قوی‌تری در پروژه حاکم باشد و متناسب با آن ریسک پروژه نیز پایین بیاید، به این معنی است که بیمه‌گذار می‌تواند مدعی تخفیف بیمه‌ای بیشتری باشد. هر بیمه‌نامه، کلوزهایی جهت افزایش پوشش‌های بیمه‌ای یا کاهش پوشش‌های بیمه‌ای یا حد گذاشتن برای پرداخت خسارت‌های سنگین تهیه می‌کند. پس از بازدید کارشناس بیمه‌گر و مشخص شدن وضع ریسک پروژه، بیمه‌گر می‌تواند نرخ بیمه‌ای خود را به بیمه‌گذار اعلام کند. همچنین اعمال افزایش و کاهش کلوزهای مربوط به موارد بیان شده در این مرحله قابل‌توافق و نهایی کردن است. به ‌عبارت دیگر توصیه می‌شود بیمه‌گذاران برای خود مشاوران بیمه‌ای داشته باشند تا آنچه موردنیاز واقعی پوشش ریسک برای آنهاست را به دست بیاورند و متناسب با این ریسک بیمه را خریداری کنند.

توصیه می‌شود شرایط عمومی و خصوصی قراردادهای بیمه‌ای به‌خوبی مطالعه شود. نام یک ارزیاب حقیقی یا موسسه حقوقی ارزیابی خسارت مورد تأیید بیمه مرکزی را جهت ورود این افراد در زمان وقوع خسارت در ذیل بیمه‌نامه‌ها به‌عنوان افرادی که مسئول هستند تا خسارت را بررسی کنند، درج کنید. هر قرارداد بیمه‌ای به طریقی عمرش پایان می‌یابد، حال ممکن است از طریق اتمام مدت اعتبار قرارداد باشد یا انفساخ یا فسخ یا بطلان که هر یک تعریفی دارد. ابطال بیمه‌نامه هم شرایطی دارد که هرکدام از این موارد می‌توانند باطل‌کننده بیمه‌نامه باشند: 

فقدان يا معلول بودن يكی از شرايط اساسی عقد که شرایط اساسی عقد خود دارای عوامل مختلفی است.

‌ اظهارات كذب عمدی يا گمان عمدی بيمه‌گذار كه منجر به تغيير يا كاهش اهميت خطر در نظر بيمه‌گر شود.

‌اضافه بيمه‌كردن متقلبانه مورد بيمه: ماده ١١و ١٢ قانون بیمه

‌تعدد بيمه با قصد تقلب: ماده ٨ و ١١قانون بیمه

بيمه خطری كه قبل از عقد واقع شده است: ماده ١٨قانون بیمه

‌ بيمه عمر يا حادثه جسماني بدون رضايت كتبی بيمه‌شده

نوع بیمه‌نامه‌هایی که در ساخت‌وسازها استفاده ‌می‌شود، متفاوت است

جایگاه صنعت بیمه در صنعت ساختمان و اهمیت لزوم توجه به انواع پوشش‌های بیمه‌ای کاملا مشخص و واضح است. لیست بیمه‌های مرتبط با صنعت ساختمان شامل این موارد می‌شود: ١- بیمه مسئولیت کارفرما در برابر کارکنان ٢- بیمه مسئولیت اشخاص ثالث ٣- بیمه مسئولیت مهندس مجری/ ناظر/ طراح ٤- بیمه مسئولیت پیمانکاران فرعی ٥- بیمه تمام خطر پیمانکاری ٦- بیمه تمام خطر نصب ٧- بیمه شکست ماشین‌آلات ٨- بیمه ماشین‌آلات ٩- بیمه درمان و حوادث کارگاهی ١٠- بیمه تضمین کیفیت ساختمان ١١- بیمه تجهیز کارگاه ١٢- بیمه آتش‌سوزی و.... متاسفانه به ‌علت عدم شناخت کافی روی بیمه‌نامه‌ها ما شاهد هستیم که غالبا پیمانکاران بیمه‌های مختلف را خریداری کرده‌اند و اما درست خریداری نشده؛ به این معنی که حتی هزینه‌ها انجام شده، اما در جای درست هزینه نشده است و اگر فقط با یک راهنمایی فنی و اصولی همان پول هزینه می‌شد، در صورت وقوع خسارت حداقل پیمانکار هم منتفع می‌شد.

قراردادهای بیمه‌ای را ما خودمان در کشورمان برحسب ضرورت‌های محیطی خلق نکرده‌ایم. فضا وجود دارد که نخبگان کشور در بخش صنعت بیمه نسبت به تغییر شرایط، بیمه‌نامه‌ها را متناسب با وضع کشور تعریف کنند که تفسیر آن خیلی پیچیدگی به وجود نیاورد. به‌نظر می‌رسد درحال‌حاضر نیاز داریم به یک دفترچه تفسیر کلوز برای هر یک از بخش‌های تخصصی بیمه‌ای که انواع تعاریف به‌وجود آمده از کلوزها را گردآوری کند، مانند سازمان برنامه و بودجه که روی آیتم‌های فهرست بهای رشته‌های مختلف عمرانی کار کرده است و تفسیر در زمان اختلاف می‌کند. اکنون همین کار را بیمه مرکزی انجام می‌دهد اما اگر بتواند تحت یک کارگروه، دفترچه تفسیر کلوزهای مهندسی را هم تهیه کند، بسیار کار خوب و عالی‌ای خواهد بود.

ارزیاب خسارت، حق تطبیق‌پذیری مابین بیمه‌نامه و نوع، مقدار و مبلغ خسارت به وقوع پیوسته را دارد. در کشورهای توسعه‌یافته یک بیمه‌گر نمی‌تواند خودش هم بیمه بفروشد، هم خسارت بیمه را محاسبه و پرداخت کند. این موضوعی است که در ایران وجود دارد، یعنی در کشور ما بیمه‌گر هم بیمه می‌فروشد و هم خسارت را توسط کارشناسان خودش برآورد کرده و به بیمه‌گذار پرداخت می‌کند که در برخی از موارد موجب اختلاف بین بیمه‌گر و بیمه‌گذار می‌شود. در آیین‌نامه ٨٥ که اخیرا از سوی بیمه مرکزی به تمامی شرکت‌های بیمه‌ای ابلاغ شده است، بیمه‌گذاران حق دارند در ذیل بیمه‌نامه‌هایی که خریداری می‌کنند چند نفر ارزیاب خسارت یا موسسه ارزیابی خسارت را به‌عنوان ارزیابان خسارت در زمان وقوع خسارت مشخص کنند. لذا به تمامی بیمه‌گذاران که نسبت به خرید بیمه‌نامه‌های مختلف اقدام می‌کنند، توصیه می‌شود نسبت به درخواست درج نام ارزیابان خسارت در ذیل بیمه‌نامه‌ها اقدام کنند. هرچند ممکن است بیمه‌گران در این خصوص به علت عرف‌نشدن این موضوع مقاومت نشان داده و مخالف باشند که قطعا به مرور زمان این مسأله نهادینه خواهد شد.