جعل هویت در بناهای تاریخی ممنوع!

 روزنامه قدس در صفحه میراث فرهنگی و گردشگری در گفت و گو با محمدعلی بزرگمهر به بررسی طرح «حمایت از احیا و مرمت بافت های فرهنگی- تاریخی» پرداخت.

 چندی است که نمایندگان مجلس شورای اسلامی از بررسی طرح «حمایت از احیا و مرمت بافت های فرهنگی- تاریخی» سخن می گویند. طرحی که به گفته آن ها، قرار است ضعف های برنامه ششم توسعه را در زمینه صیانت از میراث فرهنگی جبران کند. این در حالی است که مقوله احیا و تغییر کاربری بناهای تاریخی چندسالی است با شدت و حدت و البته با انگیزه های متفاوت از سوی مسؤولان و سرمایه گذاران پیگیری می شود.

محمدعلی بزرگمهر، کار شناس ارشد مرمت بنا ها و بافت های تاریخی با تأکید بر اینکه «احیا» مهم ترین مسأله در حفظ این آثار است، می گوید: احیا، حد نهایی عملیات حفاظت و مرمت به شمار می آید و زمانی محقق می شود که حفاظت کننده بخواهد از تلاش های مرمت گرانه خود نتیجه گرفته و کارش به بهره برداری برسد. از این رو مطابق مبانی نظری باید این مرحله در راستای کاربری اولیه یا در تداوم آن صورت بگیرد. چنانکه اگر قصد تغییر کاربری یک خانه قدیمی را داریم، بهترین شیوه استفاده از آن، به عنوان یک خانه مسکونی (و نه مثلاً موزه و رستوران) است. همچنین در شکل نزدیک تر به آن می تواند به عنوان یک محل اقامتی و بوم گردی به کار رود، زیرا هر قدر ما از کاربری اولیه دور شویم، بخشی از ارزش های اولیه این بنای تاریخی از دست می رود و هدف ما از تغییر کاربری این گونه بناها، تداوم و حفاظت از ارزش های آن برای آیندگان است.

**گرچه تغییر کاربری از راه های احیای بنا ها و خانه های تاریخی به شمار می آید، اما چگونه؟

بزرگمهر می گوید: در تغییر کاربری باید به دو اصل سازگاری و دوام توجه شود. به این ترتیب سازگاری یعنی کاربری با فضا سنخیت داشته باشد و فضا نیاز عملکرد این روند را تأمین کند. برای نمونه در تغییر کاربری یک خانه قدیمی به خانه ای مدرن، ضمن آنکه باید نیازهای رفاهی زندگی امروزی در آن تأمین شود، باید ارزش های تاریخی و اصالت های فضای آن اثر نیز حفظ شود، هر چند که در این تغییرات به مستحدثات جدیدی نیز نیاز باشد، در این صورت بدون صدمه به کالبد اصلی باید با به کارگیری دیوار ها و تیغه هایی، این فضا ها را از سازه اصلی جدا کرد تا این فضا ها همانند آشپزخانه که به «فضای خیس» معروف است، صدمه ای به ارزش های این بنا وارد نکند.

*در گرماگرم تغییر کاربری ها چگونه می توان بین نگاه تجاری به مواریث فرهنگی و محافظت از آن ها توازن برقرار کرد؟

بزرگمهر، کار شناس مرمت بنا ها و بافت های تاریخی در این زمینه معتقد است: کاربری ای موفق است و تداوم می یابد که بتواند از نظر اقتصادی نیز موفق بوده و ارزش های اقتصادی را به این آثار و بناها ترزیق کند. در واقع غایت کاربری همین است که فضای موجود امکان درآمدزایی داشته باشد، اما این روند نباید منجر به فداشدن ارزش ها و اصالت ها شود. وی تأکید می کند: نگاه اقتصادی در تغییر کاربری اثر تاریخی ضمن آنکه ناپسند نیست، اما مقوله ای حساس است که حتی می تواند منجر به از دست دادن اثر شود. از سویی کاربری اقتصادی و تجاری بناهای تاریخی با رعایت اصول، می تواند دوام این آثار را تضمین کرده و در حفاظت آن مؤثر باشد. 

البته مشروط بر اینکه بهره بردار دانش، دیدگاه و صلاحیت لازم را برای حفاظت اثر داشته باشد. در واقع فضا ها و اشیای موجود نباید ابزاری برای کسب درآمد باشند، بلکه این موارد باید به عنوان ارزش های فرهنگی صیانت شده به نمایش درآید و از کنار آن درآمدزایی نیز محقق شود.

**کپی به دور از اصل

بزرگمهر در ادامه تأکید می کند: از آفت های موجود در زمینه احیا، تغییر کاربری های غیراصولی است. چنانکه در برخی موارد شاهدیم برای آنکه این تغییر کاربری را جلوه گرتر و مردم پسند تر نشان دهند، در اصل هویت این بنا دست می برند. و با این تغییر عناصر معماری که به ظاهر ساده به نظر می رسد، اما دارای پیشینه هویتی غنی است، به ساخت هویت جعلی می پردازند. به این ترتیب در تغییر کاربری ها؛ دیوار ها، قاب بندی و شاقولی می شوند و پای دیوار ها رخام آجری می گذارند؛ درحالی که این ها جزو اصالت بنا نیست.

این کار شناس ارشد میراث فرهنگی می افزاید: در بحث بوم گردی نیز که سازمان میراث فرهنگی بسترهای مناسبی را برای خانه های تاریخی فراهم کرده، این مقوله قابل تأمل است.

زیرا اغلب، این خانه ها معماری روستایی دارند، درحالی که برای حفظ گردشگر، آن ها را زیباسازی می کنند. برای نمونه خانه ای را که در روستاهای گرگان وجود دارد و دارای ارزش های معماری خاص منطقه بومی خود است، با تغییر کاربری به مرکز جذب گردشگر بدل می کنند که ویژگی های خانه های یزد و کاشان را دارد. 

در حالی که باید خانه کاشانی را با معماری شاخص خود در کاشان دید. مبانی و عناصر معماری در کشور ما گرچه در تمام مناطق یکسان است، اما برخی اجزا و ظرافت هایی در جلوه گری های محلی دیده می شود که ارزش های بصری را ارتقا می دهد و همین معماری است که جذابیت های گردشگری را افزایش می دهد. همین تنوع است که باعث دوام فرهنگی و ارزشی می شود، در حالی که اگر این رفتارهای غیر اصولی ادامه پیدا کند، در آینده بسیاری از بناهای تاریخی در مناطق گوناگون، هویت خود را ازدست داده و می شوند خانه های یزدی و کاشانی و دیگر نشانی از این اصالت ها نخواهیم دید.

**مهر زمان پای آثار

بزرگمهر می افزاید: از دغدغه های علاقه مندان به حفظ بناهای تاریخی که فقط به صیانت از این آثار می اندیشند، این است که بهترین تغییر کاربری این فضا تبدیل آن ها به موزه است که این تصور نیز همیشه صحیح نیست. زیرا موزه داری الزامات امنیتی خاص دارد که باعث می شود برای وضعیت دسترسی ها به این اشیا، تغییرات جدی در ساختار بنا ایجاد شود که باعث آسیب زدن و حتی حذف عناصر معماری می شوند.

در واقع برخلاف تصور، با تغییر کاربری بناهای سنتی به موزه، اصالت های آثار فدای موزه داری می شود که می توان به باغ اکبریه و ده ها مورد دیگر در کشور اشاره کرد.

وی تأکید می کند: از تغییر کاربری های متعارف در این سال ها تبدیل بناهایی همانند کاروانسرا به رستوران و یا حمام های تاریخی به موزه مردم شناسی است که نارسایی هایی را نیز در پی داشته و همیشه تجربه قابل قبولی محسوب نمی شود. زیرا این تغییرات باعث جلب طیف خاصی با انگیزه های خاص می شود. برای نمونه در کاروانسرای «بابا قدرت» که تبدیل به رستوران و غذاخوری شده، برای بازدید کننده ها غذا، بر دیدار از فضاهای اصیل ارجحیت دارد. این مسأله هم می تواند آسیب تلقی شود.

البته به گفته بزرگی در حوزه مرمت گری، با مرمت بنا ها و به کارگیری مصالح نوین به جای مصالح قدیمی و فرسوده، ما اصالت ها را حذف کرده ایم.

**هتل کوبورک؛ یک نمونه

این کار شناس احیا و مرمت بافت های تاریخی در ادامه می گوید: بی شک در این تغییر کاربری ها نیاز به مداخله ها و الحاقاتی مشهود است، اما گاه کارفرما برای حفظ اثر از همان مصالح و عناصر اولیه یا حتی الحاقی دیگر بهره می برد و تاریخ سازی می کند، درحالی که باید این روند مرمت و تغییر کاربری رد زمان را در خود داشته باشد برای نمونه می توان به هتل کوبورک اتریش که محل برگزاری اجلاس 1+5 بود، اشاره کرد. در واقع گرچه این بنا تاریخی بوده، اما رد پای الحاقات مدرن همانند به کارگیری مصالح نوین مانند شیشه و فلز درآن مشهود بود.

این در حالی است که در «بابا قدرت» ما در و پنجره های رنگی می بینیم، حال آنکه کاروانسرا هیچ وقت درو پنجره نداشته و این نوعی جعل تاریخی است. به این ترتیب گرچه هدف اصلیِ تغییر کاربری صیانت از بناهاست، اما گاه برخی طرح ها نه تنها این هدف را تأمین نمی کند که به آثار صدمه می زند.

*منبع: روزنامه قدس