وقتی تبلیغات از درمان جلوتر است

 روزنامه شرق در صفحه علمی گفت وگویی با احد خوش زبان، درباره سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی در چشم پزشکی کشور منتشر کرد.

در این گفت و گو که در شماره پنجشنبه 29 بهمن 1394 هجری خورشیدی با رئیس واحد فراهم آوری سلول های بنیادی بیمارستان فارسی به چاپ رسیده، آمده است: «سلول درمانی» به کمک سلول های بنیادی طی سال های اخیر در دنیا با نتایج و دستاوردهای امیدوارکننده ای روبه رو بوده که نویدبخش درمان های نوین در آینده پزشکی است. دانشمندان کشور ما نیز همگام با این رشد علمی حرکت کرده و در مراحل پژوهشی و اخیرا در برخی حوزه ها در فازهای درمانی به دستاوردهای مناسبی دست یافته اند. 

هرچند در برخی مواقع اطلاع رسانی این دستاوردها از روند منطقی خود خارج شده و انتظاراتی را در برخی بیماران زودتر از به ثمرنشستن نتایج علمی ایجاد کرده است، اما محققان کشور همچنان فعالیت های علمی خود را در این حوزه در آزمایشگاه ها پی می گیرند و عقیده دارند تا حصول به نتایج قطعی تر باید محتاط و صبور باشیم. 

از جمله حوزه هایی که در آن استفاده از سلول های بنیادی با نتایج درمانی امیدبخشی همراه بوده، چشم پزشکی است که استفاده از این سلول ها برای ترمیم قرنیه از سال آینده وارد مرحله درمانی خواهد شد. برپایی «اولین همایش کشوری سلول های بنیادی و پزشکی بازساختی در چشم پزشکی» که اول بهمن ماه امسال در بیمارستان فارابی تهران برگزار شد، فرصتی را پدید آورد تا با دکتر «احد خوش زبان»، رئیس واحد فراهم آوری سلول های بنیادی بیمارستان فارابی، گفت وگویی داشته باشیم که در ادامه می آید.

** در ابتدا بفرمایید منظور از سلول درمانی چیست؟

سلول درمانی به معنای استفاده از سلول های خود فرد یا یک فرد دیگر (اهداکننده سلول) و هدایت آنها برای بازسازی نواحی آسیب دیده و برگرداندن ضایعه به وجودآمده به وضعیت قابل قبول است. در این مسیر در مواقعی استفاده از این سلول ها با هدف ترمیم و در برخی مواقع با هدف بازسازی صورت می گیرد که هر یک از اینها مبحثی جداست. 

پس از ترمیم یک ناحیه، تمام واکنش ها مانند حالت عادی نخواهد شد؛ اما زمانی که ناحیه ای بازسازی می شود، بافت یا عضو دقیقا به وضعیت طبیعی نزدیک می شود. با این تعریف باید گفت سلول درمانی به بازسازی بافت دچار مشکل کمک می کند.

البته یادآوری این نکته هم ضروری است که در برخی مواقع، بازسازی های ما به شکل ایده آلی که انتظار داریم، انجام نمی گیرد. به همین دلیل این نگرش که با ورود این سلول ها در بدن معجزه اتفاق می افتد، باید در مردم اصلاح شود.

** واحد فراهم آوری سلول های بنیادی بیمارستان فارابی از چه زمان و با چه هدفی شکل گرفت و مأموریت آن از ابتدا چه بود؟

این واحد از سال ١٣٨٨ با هدف به کارگیری علوم پایه در کنار علوم بالینی زیر نظر استادان هر رشته و نیز به منظور تأمین نیازها در بخش بالینی با حمایت ریاست و معاون پژوهشی بیمارستان شکل گرفت.

**این واحد از نظر امکانات پژوهشی در حوزه سلول های بنیادی چگونه است و اساسا پژوهش در این حوزه در ایران در مقایسه با جهان در چه وضعیتی قرار دارد؟

امکاناتی که در بیمارستان فارابی جمع آوری شده با هدف آماده سازی و حرکت به سمت درمان های پیشرفته ای که در دنیا در حال انجام است، بوده که نسبتا از وضعیت مناسبی برخوردار است. 

از نظر علمی نیز به جرئت می توان گفت که همگام با کشورهای پیشرفته در حال حرکت هستیم. اما مهم ترین بحث برای بیماران در کشور اطلاع رسانی است. به تعبیری تحقیقات علمی در این حوزه در دنیا به صورت چراغ خاموش انجام می شود و تا خطاهای حین آزمایش ها مشخص و برطرف نشود به عنوان یک شیوه درمانی مطرح نمی شود. در حقیقت فعالیت پژوهشگران در این حوزه برای به حداقل رساندن خطاها و ریسک خطاها یا تمام عواملی که می تواند به بیمار آسیب بزند، ابتدا ممیزی دقیق شده و سپس به آنان اجازه درمان داده می شود.

اما متأسفانه در سال های گذشته در کشور ما تبلیغات قدری جلوتر از درمان حرکت کرده است. درحال حاضر تمام هدفی که در بیمارستان فارابی و نیز ستاد سلول های بنیادی نهاد ریاست جمهوری دنبال می شود، ابتدا فرهنگ سازی صحیح در این زمینه است تا مردم با توانمندی دقیق سلول های بنیادی و اصولی که باید در قسمت آکادمیک طی شود، آشنا شوند.

از سوی دیگر ضرورت تدوین برنامه هایی برای مشخص کردن حیطه مجاز استفاده از این سلول ها از سوی شرکت های دانش بنیان، مراکز درمانی وابسته به دانشگاه و همچنین در بستر بخش خصوصی به شدت احساس می شود. پس از آن باید بحث درمان به کمک این سلول ها را پی گرفت.

** آیا استفاده از سلول های بنیادی برای درمان بیماری های چشم در کشور و از جمله در این بیمارستان جنبه درمانی پیدا کرده است؟

درحال حاضر در کشور به کارگیری سلول های قرنیه به عنوان سلول های بنیادی به نام «لیمبال استم سل» برای بازسازی سطوح چشم کاربرد کلینیکی پیدا کرده که این امر بیمارستان فارابی را مجاب کرده است که به عنوان قطب چشم پزشکی کشور بتواند در عرصه عملیاتی و آکادمیک با بالاترین درجه موفقیت وارد شود. 

در حال حاضر بیش از پنج سال است که فعالیت های پایلوت (آزمایشگاهی) در این واحد انجام شده و امیدواریم در سال آینده، بتوانیم با هدف ارائه خدمات با بهترین کیفیت و مقرون به صرفه ترین هزینه ها، این شیوه را برای استفاده عموم مردم ارائه دهیم. همچنین امیدواریم بستری فراهم شود تا بتوانیم با تمام مراکز تحقیقاتی فعال در حوزه سلول های بنیادی در کشور و مراکز علمی، ارتباطات نزدیک تری داشته باشیم.

** اشاره داشتید که استفاده از سلول های قرنیه به عنوان سلول های بنیادی در بازسازی سطوح چشم کاربرد پیدا کرده است. این روش به کمک کدام دسته از بیماران آمده است؟

از آنجا که سلول های بنیادی قرنیه (اپیتلیوم قرنیه) از نظر خاصیت و ماهیت به گونه ای است که برای بازسازی سطوح قرنیه در نواحی سوختگی ها کاربرد دارد، این سلول ها برای افرادی که دچار سوختگی های شیمیایی و حرارتی شده اند و همچنین برای عده ای که بر اثر حوادث دچار ضایعه می شوند، کاربرد دارد. درواقع ما فاز یک را ترمیم و بازسازی قرنیه قرار دادیم و امیدواریم پس از اینکه بتوانیم تمامی اصول اخلاقی و نتایج مثبتی را که به دست می آید به ثمر برسانیم، وارد فازهای بعدی شویم.

**در صحبت هایتان اشاره داشتید که دانشمندان دیگر کشورها در زمینه به کارگیری سلول های بنیادی با محافظه کاری بیشتری عمل کرده و مراحل کار آنان از سوی مراکزی ممیزی می شود. آیا این ممیزی ها در بیمارستان فارابی نیز انجام می شود؟

بله، یکی از اقداماتی که در این زمینه در بیمارستان فارابی دنبال شده است، بررسی تمام مواردی است که ممکن است برای بیمار ایجاد خطر کند. به عبارتی ابتدا تست های مختلف برای بیمار انجام می شود تا ریسک خطر به حداقل برسد. 

البته نباید فراموش کرد همچنان که هیچ دارویی بی ضرر نیست، هیچ درمانی هم بی خطر نیست؛ اما از آنجا که منفعت برخی داروها و شیوه های درمانی نسبت به زیان آن بیشتر است، این امر سبب می شود استفاده از آن دارو یا روش بر استفاده نکردن از آن اولویت پیدا کند که این مسئله در مورد به کارگیری سلول های بنیادی هم صدق می کند.

** آیا به کارگیری این سلول ها در بازسازی قرنیه چشم شیوه ای کاملا نوین است؟

طی سال های اخیر از نسج (بافت) پرده جفت برای بازسازی قرنیه چشم استفاده می شده است. درواقع براساس یک روال عادی پس از سزارین خانم ها با رضایت آنان، پرده جفت آنان دریافت شده و بعد از انجام تست های آزمایشگاهی و اثبات سلامت پرده جفت توسط مجموعه هایی که به عنوان مراکز یا بانک نسج معروفند، قطعات مختلف آماده سازی می شود. این نسوج دریافت شده از پرده جفت کاربردهای مختلف دارد. برای مثال در چشم پزشکی به عنوان یک پوشش برای پانسمان ها به کار می رود. 

همچنین این نسوج برای ترمیم و درمان سوختگی های پوست افراد نیز طی سالیان اخیر مورد استفاده قرار می گیرد.

** این شیوه آن طور که اشاره داشتید، طی سال های اخیر به صورت کاربردی مورد استفاده قرار گرفته است. به کارگیری سلول های قرنیه با بستر جدید چه مزیتی نسبت به شیوه قدیمی تر یا همان استفاده از نسوج پرده جفت دارد؟

به دلیل مسائل مختلفی که استفاده از نسوج پرده جفت دارد از جمله انتقال بیماری ها یا همکاری نکردن بعضی از مراکز درمانی برای در اختیار قراردادن این بافت، نگرش و حرکت این بیمارستان به سمتی هدایت شد که جایگزین مناسب تری پیدا کند که با استفاده از بسترهای جایگزین و به کارگیری سلول های بنیادی قرنیه برای بازسازی سطح چشم این روش مورد استفاده قرار گرفته و امیدواریم در سال آینده با ارتقای اصول درمانی بتوانیم از سلول های بنیادی قرنیه به عنوان یک ابزار کمکی درمانی بهره ببریم.

** اشاره کردید که تبلیغات در حوزه سلول های بنیادی در کشور ما جلوتر از پیشرفت های علمی این رشته حرکت کرده است. به نظر شما مهم ترین آسیبی که این روند به جریان پژوهش های علمی در حوزه سلول های بنیادی وارد کرده است، چیست؟

وقتی تحقیقی که هنوز وارد فاز درمانی انسانی نشده یا هنوز تکرارپذیری نمونه آزمون حیوانی آن تأیید نشده است، مورد تبلیغات گسترده قرار می گیرد، معمولا در مردم ایجاد امید می کند و از آنجا که در حوزه ارائه خدمات درمانی، این روش ها هنوز روی نمونه های انسانی به کار گرفته نشده یا به صورت آزمایشی و محدود به کار گرفته شده و نمی تواند پاسخ گوی نیازهای درمانی آنان باشد در مردم احساس سرخوردگی و ازبین رفتن اعتماد نسبت به تکنیک های جدید درمانی و از سوی دیگر رسانه ها ایجاد می شود. همان طور که اشاره کردم، این نگرش که مردم تصور می کنند تمام آرزوهایشان تنها با سلول درمانی محقق خواهد شد، باید به کمک رسانه ها اصلاح شود. درواقع مردم باید آگاه باشند که سلول درمانی یک درمان کمکی است.

** اخیرا در حوزه استفاده از سلول های بنیادی، عبارت «سلول های پرتوان» زیاد شنیده می شود و در موارد زیادی شاهدیم که آن را تحولی در این حوزه می نامند. آیا این سلول ها که به IPS نیز معروفند، می توانند جایگزین شیوه های قدیمی تر شوند؟

همان طور که اشاره کردید، امروزه در کشور به کرات واژه IPS را می شنویم و تبلیغاتی هم مبنی بر این امر صورت می گیرد که به جای به کارگیری سلول های جنینی از سلول های IPS استفاده کنیم. در اینجا باز هم از رسانه ها خواهش می کنم که وارد این برنامه ها نشوند؛ چون هنوز هم بر سر استفاده از این سلول ها و اینکه کدام سلول گره گشای اصلی است، میان محققان اتفاق نظر وجود ندارد.

اما در شرایط فعلی به شرط سالم بودن، اولویت با سلول های خود فرد است و باید به این مسئله خیلی دقت کرد. برای مثال استفاده از سلول فردی که دچار یک جهش ژنی (موتاسیون) است، نیاز به دقت و مراقبت های بیشتری دارد. چندی پیش والدین یک نوزاد دچار مشکلات ژنتیکی مراجعه و عنوان کردند که بند ناف نوزاد را موقع تولد اهدا کرده اند و بعدا متوجه شده اند که نوزاد دچار مشکلات ژنتیکی است. 

از طرفی پزشکی به آنان توصیه کرده بود که در صورت تزریق سلول های بند ناف نوزاد به او تمام مشکلات ژنتیکی اش برطرف می شود و برای این اقدام مبلغ ٢٠ میلیون تومان از آنان درخواست کرده بود. مشاهده می شود که بحث سلول درمانی متأسفانه به ابزاری برای کسب درآمد عده ای تبدیل شده است. اما در این حوزه آنچه اهمیت دارد، این است که این سلول ها به عنوان ابزاری کمکی تنها زیر نظر متخصصان کاربردی هستند. 

اینکه مشاهده می شود این سلول ها را در مطب های خصوصی زیبایی و پوست تزریق می کنند، اقدامی به شدت غلط است زیرا همان طور که اشاره شد، به کارگیری این سلول ها باید در یک بستر بیمارستانی یا یک کلینیک مجهز براساس اصول وزارت بهداشت، طی مراقبت های خاص و براساس پروتکل هایی که قرار است وزارت بهداشت و درمان مصوب کند، انجام شود. امیدواریم با تصویب این پروتکل ها و انجام نظارت های دقیق وزارتخانه و هم گامی امکانات بخش های دولتی و خصوصی صاحب صلاحیت در این حوزه و نیز اختصاص بودجه مناسب برای تحقیقات علمی و کاربردی جدید، شاهد نتایج درمانی بهتری در این حوزه باشیم.

*منبع: روزنامه شرق