شاید پیش از یکی دو دهه اخیر تنها تبلیغات کلیه بود که روی در و دیوار دیده می شد. اما حالا بعد از سال ها تبلیغات متعددی برای فروش یا اجاره بخش های دیگری از بدن به چشم می خورد؛ از فروشِ کبد گرفته تا فروش تخمک و حتی اجاره رحم. اجاره رحمِ میان همه این ها اما ما را بیش تر با چالش روبرو می کند؛ اجاره رحم با کدام قانون؟ در کدام مبحث اخلاقی؟ با چه نوع اجازهِ شرعی؟
شاید پیش از یکی دو دهه اخیر تنها تبلیغات کلیه بود که روی در و دیوار دیده می شد. اما حالا بعد از سال ها تبلیغات متعددی برای فروش یا اجاره بخش های دیگری از بدن به چشم می خورد؛ از فروشِ کبد گرفته تا فروش تخمک و حتی اجاره رحم. اجاره رحمِ میان همه این ها اما ما را بیش تر با چالش روبرو می کند؛ اجاره رحم با کدام قانون؟ در کدام مبحث اخلاقی؟ با چه نوع اجازهِ شرعی؟
مدتی پش یکی از رسانه ها به زیادشدن تبلیغات مربوط به تقاضای رحمِ اجاره ای یا رحمِ جایگزین اشاره کرد. آگهی های تبلیغاتی درباره این موضوعِ پزشکی و در عین حال فرهنگی و اجتماعی در حالی زیاد شده که به گفته متخصصان این حوزه و حقوق دانان قانونی برای آن وجود ندارد.
در سال 1382 قانون گذاران توانستند آیین نامه اجرایی نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور را تهیه کنند. این آیین نامه تصویب شد. اهدای جنین در آن زمان به عنوانِ علمی جدید برای درمان ناباروری نیازمند این قانون بود.
پس از آن با ورودِ درمان ناباروری و یا رحم جایگزین یا اجاره ای به کشور، قانونِ جدیدی برای این روشِ جدید تصویب نشد.
هرچند که به گفته متخصصانی همچون علیرضا باقری چیمه -عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران- این روشِ درمان ناباروری از نظر شرعی از نظر فقها بلامانع است، اما به نظر می رسد خلاءهای قانونی این موضوع را با مشکل روبرو کردند.
محمود عباسی –رئیس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران و معاون حقوق بشر و امور بین الملل وزیر دادگستری- می گوید خلاءهای قانونگذاری زیادی درباره رحم اجاره ای وجود دارد؛ از صدور گواهی ولادت و شناسنامه گرفته تا ارث و نفقه.
گذشته از این ها باید دید که رحمِ اجاره ای و یا به گفته متخصصان موضوعِ بانوی صاحبِ رحم چه مشکلاتی در جامعه به وجود آورده و می آورد؟ و اساسا چه نقشی در جامعه ایرانی ایفا می کند؟
یک انسان شناس می گوید موضوعِ رحمِ اجاره ای در جامعه ایران جا افتاده است و برخلاف تصور شوکی وارد نمی کند؛ اما به همین میزان می تواند مشکلات حقوقی، جرائم اجتماعی و همچنین هزینه های زیادی ایجاد کند.
فاطمه سیارپور –عضو شورای مرکزی انسان شناسی و فرهنگ و متخصص انسان شناسی بدن- در گفتگو با فرارو اظهار کرد: من باور ندارم رحم اجاره ای یک شوک برای جامعه ماست. چون بحثِ «رحم اجاره ای» چندسال پیش موضوع اصلی یک سریال پرطرف دار بود و حتی در آن زمان یادم هست که نمایندگان مجلس هم به آن واکنش نشان دادند.
وی ادامه داد: بعدش یک فیلم سینمایی حول و حوش همین موضوع ساخته شد که در اکران عمومی هم موفقیت هایی داشت. بنابراین اگر الان اتفاقاتِ حولِ محور 'رحم اجاره ای' شوک وارد کند به دلیل تشکیل شبکه های هدایت کننده و جذبکننده زنان داوطلب پرورش نطفه در بدن خود است نه خود پدیده رحم اجاره ای.
سیارپور درباره تبعات رحم اجاره ای توضیح داد: موضوعِ رحمِ اجاره ای یک کنش اجتماعی با تبعات خاص خود است. این موضوع در شرایط ایران با همه زمینه ها و موقعیت ها و شرایط فرهنگی، اجتماعی، دینی و اخلاقی، اقتصادی، حقوقی و... واکنش هایی ایجاد و در نتیجه به موضوعی خاص و در عین حال عام و پیچیده بدل شده است.
وی درباره درآمدی که این موضوع پزشکی می تواند برای برخی زنان داشته باشد گفت: از طرفی شبکه هایی در حال تشکیل برای یافتن و اتصال زنان داوطلب به افراد ناتوان هستند که از همین جا یک سری فرایندهای پیچیده اقتصادی شکل می گیرد. فرایندهایی که غیرقابل کنترل و مدیریت است و به موقعیت بسیار مناسبی در سودآوری های نامشروع اقتصادی برای عده ای خاص بدل می شود.
وی همچنین گفت: از سوی دیگر نارسایی های قانونی ما برای طرح چنین موضوعی خود می تواند و توانسته منشأ مشکلات دیگری باشد. البته مشکلات بی شمار دیگری را نیز در پی دارد که اگر جامعه بی محابا به سوی آن برود نمی توان انتظار داشت که این تکنولوژی باری از دوش جامعه بردارد، بلکه بر آن بارهای زیادی اضافه خواهد کرد.
این انسان شناس با تاکید بر اینکه فقه در حوزه پزشکی پیشرو است اظهار کرد: نباید فراموش کرد که ایران کشوری مذهبی با زیرساخت های فقهی است و باز نباید فراموش کرد که فقه در حوزه بدن در قالب پزشکی پیشرو است.
عضو شورای مرکزی انسان شناسی و فرهنگ سپس ادامه داد: مثلاً جراحی تغییر جنسیت که در دنیا جراحی پرهزینه و در برخی موارد به دلایل مذهبی و عرفی ممنوع است، در ایران بسیار رایج است چون جواز شرعی و فقهی دارد و به همین دلیل جراحان ماهر و متبحری هم دارد.
سیارپور تصریح کرد: تاجایی که می دانم فقه در زمینه 'رحم اجاره ای' هم بسیار پیشرو بوده و مجوز این کار را داده است. اما مسئله به اینجا ختم نمی شود و طبیعتاً نباید هم ختم شود. بلکه ماجرا باید در زمینه های دیگر بررسی و قانونی شود.
این پژوهش گر با اشاره به ناکارآمدی قوانین درباره رحم اجاره ای توضیح داد: مثلاً همین تشکیل شبکه های استخدام زنان بارور و به عبارتی اجاره دهنده رحم، یک بحث حقوقی با زیرمجموعه های اقتصادی است. از سوی دیگر قوانین ما هنوز در این زمینه ناکارآمدی دارند و شرایط خاص را در نظر نگرفته اند.
وی با ذکر مثال ادامه داد: مثلاً در حین بارداری اگر والدین صاحب نطفه فوت کنند تکلیف جنین چیست؟ باید به چه کسی سپرده شود؟ رسیدگی به زن پرورش دهنده نطفه از لحاظ پزشکی و تغذیه بر عهده کیست؟ اگر زن در حین بارداری یا زایمان دچار مشکلاتی مثل دفع پروتیئن، افزایش فشار خون و حتی مرگ خود یا نوزاد شود، تکلیف چیست و ده ها مسئله دیگر.
*مسئله اخلاقی رحمِ اجاره ای
این انسان شناس درباره ابعاد اخلاقی این موضوع نیز گفت: در مورد اخلاقی بودن این پدیده هم نمی توان یک حکم کلی و قطعی صادر کرد. ساده ترین مسئله آن است که به هر حال هر بارداری و زایمان برای بدن هر زن فشار مضاعفی است که از یک سو کالبد او را ضعیف می کند.
وی در ادامه اظهار کرد: از سوی دیگر چون این روش در فرایندی طبیعی یعنی از آمیزش تا زایمان اتفاق نمی افتد و بدن تنها نقش یک واسطه پرورش جنین و زایمان را دارد، ممکن است در آینده تبعات منفی ناشناخته را برای صاحب بدن داشته باشد.
این انسان شناس ادامه داد: از همین جا یک مسئله اخلاقی شکل می گیرد که چه کسی مسئول پیامدهای منفی و ناشناخته جسمی آن زن در آینده است؟ و اگر آن زن یک برگه را امضا کند که مسئولیت همه چیزرا از هم اکنون و در زمان کاشت نطفه خودش می پذیرد، آیا این یک امر اخلاقی است؟
*کنارِ هم قرارگیری فرهنگ و بیولوژی
فاطمه سیارپور اما به مباحث انسان شناسیِ بدن هم در این زمینه اشاره کرده و گفت: در تحلیل انسان شناختی از پدیده رحم اجاره ای می توان به دوگانه معروف فرهنگ/طبیعت اشاره کرد.
وی در ادامه گفت: طبق این الگو انسان ها در حال فاصله گرفتن هرچه بیشتر از طبیعت به واسطه مکانیسم هایی مانند زبان، حافظه، ابزار و غیره از فرهنگ هستند.
وی درباره نقش فرهنگ در ادامه توضیح داد: در این گذار هر چه بیشتر از بدن به مثابه یک پدیده طبیعی فاصله می گیرند؛ نه به این معنا که آن را نادیده بگیرند بلکه آن را به واسطه و رسانه ای برای حمل فرهنگ بدل کنند.
این پژوهش گر گفت: به همین دلیل است که مثلاً چیزی به نام لباس شکل می گیرد و روی پوست بدن کشیده می شود و به مثابه پوست دوم در برابر پوست اول که یک پدیده طبیعی است دوگانه ای را شکل می دهد: پوست بدن/لباس.
سیارپور ادامه داد: پوست بخش طبیعی و لباس بخش فرهنگی بدن است. حالا این که هر فرهنگی لباس یا لباس هایی برای خود دارد، با تنوع فرهنگی لباس روبرو می شویم که به شکلی باورنکردنی در دنیا در اعصار مختلف متنوع ومتفاوت است.
وی تصریح کرد: حالا همین الگو را اگر روی مسئله رحم اجاره ای بیاوریم به پدیده طبیعی فرزندآوری می رسیم.
وی در تحلیل انسان شناختی فرزندآوری نیز توضیح داد: فرزندآوری در انسان یک پدیده طبیعی است که با دخالت های پزشکی هر چه بیشتر به سوی فرهنگی شدن در حرکت است.
این انسان شناس با اشاره به دخالت پزشکی بر امرِ بدن ادامه داد: به این معنی اگر کل فرایند فرزندآوری یک فرایند طبیعی باشد، اکنون با دخالت های پزشکی به ویژه برای مسئله درمان، بخش یا بخش های قابل توجهی از آن در سیطره فرهنگ درآمده و در آینده نیز هرچه بیشتر تحت تسلط فرهنگ خواهد بود.
او همچنین اظهار کرد: به همین دلیل انسان در یکی از طبیعی ترین بخش های بیولوژیکی و زیستی حیات خود در حال جدایی از طبیعت است که به خودی خود می تواند در کنار حیات بخشی به انسان، برای وی خطرناک هم باشد.
*تبعات رحم جایگزین چیست؟
سیارپور در ادامه با ذکر این نکته که قاعدتاً چنین فرایندی نمی تواند خالی از تبعات مثبت ومنفی باشد، ادامه داد: به ویژه آنکه در قالب رحم اجاره ای، نقش بدن کاملاً به تکنولوژی واگذار نمی شود، یعنی رحم انسان دیگری است که در این زمینه باید کار بیولوژیکی رحمی را انجام دهد که از فرزندپروری ناتوان است، نه یک تکنولوژی به صورت کاملاً ابزاری.
وی تشریح کرد: به همین دلیل «دیگری» در کنار «خودی» نقشی می پذیرد، و دوگانه طبیعت/فرهنگ در کنار دوگانه خود/دیگری معنای دیگری می یابد.
عضو شورای مرکزی انسان شناسی و فرهنگ با اشاره به مشکلات رحم اجاره ای گفت: ولی باید توجه داشت چون بدن دیگری می خواهد نقش بدن خودی را ایفاکند، از همین جا می توان به بروز مسائل و طبیعتاً به راهکارهای علمی به ویژه در حوزه پزشکی، راهکارهای قانونی به ویژه در حوزه حقوق و جرایم، راهکارهای اجتماعی به ویژه برای کاهش تبعات منفی و غیره اندیشید.
وی اظهار کرد: کما اینکه هر پدیده تازه ای به هر حال با خودش مجموعه ای از واکنش های مختلف را می آورد.
این انسان شناس باز هم به فرهنگ اشاره کرده و گفت: هرچه میزان تطابق فرهنگی این پدیده با معیارهای فرهنگی مرسوم کمتر باشد واکنش ها شدید تر خواهد بود.
وی در این رابطه توضیخ داد: به همین دلیل مسائل مربوط به بدن به طور کلی در جهان و به دلایل مذهبی و فرهنگی در ایران تابوهای خاصی دارند. از سوی دیگر این تابوهای بدنی در اندام مختلف میزان های مختلفی دارند.
سیارپور در ادامه گفت: مثلاً در مورد زنان عضوی مانند دست به اندازه موی سر تابو ندارد و یا عضوی مانند پوست تابوی تخطی ناپذیری دارد و یا عضوهای داخلی مثل قلب به اندازه رحم تابو نیست.
وی درباره واکنش ها به رحم اجاره ای توضیح داد: اما به هر حال و به همین دلایل انتظار آن است که طرح رحم اجاره ای واکنش های شدیدی رابرانگیزد ولی در ایران چنین نشد؛ زیرا همان طور که شما اشاره کرده اید، قبل از آنکه این موضوع به شکلی عمومی طرح شود، سریالی پخش شد که موضوعش همین بود.
او ادامه داد: طبیعی است که واکنش ها همان زمان اتفاق افتاد و زمانی شکل گرفت و جا افتاد که تازه عموم جامعه در حال آشنایی با این پدیده بود. به همین دلیل زنان طبقات مختلف به ویژه طبقات بالا تر را می تواند درگیر کند.
سیارپور همچنین به جذابیت های این موضوع پزشکی اشاره کرده و تصریح کرد: البته باید دانست که تجربه بارداری بدون مسئولیت ازدواج و بچه داری نیز می تواند بخشی از جذابیت نهفته در این پدیده باشد.
او ادامه داد: اینکه یک زن بتواند بارداری را تجربه کند بی آنکه به چیزهایی مثل تربیت و پرورش و بزرگ کردن و آینده بچه بیندیشد و امر دائمی داشتن و مسئولیت بچه را به امری کاملاً موقت بدل کند، می تواند در جذب زنان به این پدیده مؤثر باشد.
اما این انسان شناس به نقش وضعیت مالی برخی زنان در ایران و تاثیر آن بر تبلیغات رحمِ اجاره ای اشاره کرده و گفت: از سوی دیگر نگاهی به وضعیت بی سامان اقتصادی زنان بدسرپرست، بی سرپرست، بیکار و به طور کلی زنانی که در اقشار آسیب پذیر تر واقع شده اند نشان می دهد که به هر حال این زنان باید در پی کسب درآمد باشند.
وی ادامه داد: از سوی دیگر به دلیل مخارج بالای چنین پدیده ای، معمولاً خواهان رحم اجاره ای در وضعیت اقتصادی مطلوب تری است که می تواند هزینه های زندگی یک زن قشر پایین را پوشش دهد.
این انسان شناس تشریح کرد: به همین دلیل و بدون آنکه زنان مجبور شوند به طور پیچیده و خاصی وارد بازار کار شوند می توانند با استفاده از بدن خود درآمد مشروع کسب کنند، مالیات و سهم بیمه ندهند، در یک دوره حدودا یکساله زندگی مطلوبی را تجربه کنند، در آمد خوبی کسب کنند و به سادگی نیز از این بازار کار خارج شوند.
وی همچنین گفت: بنابراین زنی که در طبقه پایین تری زندگی می کند راحت تر به این موضوع تن می دهد البته معنایش آن نیست که زنان اقشار بالا تر چنین کاری نمی کنند، بلکه منظور آن است که انگیزه های اقتصادی برای چنین کاری بیشتر محرک زنان طبقات پایین است.
عضو شورای مرکزی انسان شناسی و فرهنگ به کاهش حساسیت ها درباره رحم اجاره اشاره کرده و ادامه داد: روی هم رفته شرایط برای پدیده رحم اجاره ای به گونه ای پیش رفته که حساسیت ها به آن به مثابه یک پدیده فرهنگی جدید به طور نسبی در حال کاهش است و انتظار می رود به زودی سهمی در بازار اقتصادی به خود اختصاص دهد.
فاطمه سیارپور در انتها گفت: اما همان طور که گفته شد به همین سرعت هم می تواند موجبات دردسرهای زیادی در حوزه های حقوقی و جرم های اجتماعی شود که مسلماً هزینه های زیادی برای اصلاح آن در پی خواهد داشت.
* منبع: پایگاه خبری فرارو
نظر شما
