در این بین اهمیت نرخ تورم قابل توجه است زیرا تغییر در آن، دو شاخص دیگر را تحت تأثیر قرار می دهد. پدیده تورم در بیشتر کشورهای جهان کم و بیش وجود دارد، اما ساختار آن در جوامع و زمان های گوناگون متفاوت است.
تورم، رشد و بیکاری شاخص های عمده و مهم اقتصاد کلان هستند که همواره مورد توجه برنامه ریزان و سیاست گذاران بوده اند تا با تنظیم آنها شرایط اقتصادی و اجتماعی در جامعه را بهبود بخشیده و توسعه و رفاه را برای جامعه به ارمغان آورند.
روزنامه اطلاعات در صفحه اقتصادی، نوشت:کاهش نرخ تورم، کاهش نرخ بیکاری و افزایش رشد اقتصادی سه مقوله جدی در مباحث اقتصاد کلان هستند.
در این بین اهمیت نرخ تورم قابل توجه است زیرا تغییر در آن، دو شاخص دیگر را تحت تأثیر قرار می دهد. پدیده تورم در بیشتر کشورهای جهان کم و بیش وجود دارد، اما ساختار آن در جوامع و زمان های گوناگون متفاوت است.
این پدیده در دوره های اخیر در کشورهای توسعه یافته، کمتر مشکل آفرین بوده است؛ زیرا این کشورها گرفتار تورم شدید و مزمن نیستند، اما در کشورهای در حال توسعه که با تورم های شدید و گاه افسارگسیخته مواجه اند، آثار منفی بسیاری مانند افزایش نابرابری در توزیع درآمد و ثروت، افزایش نااطمینانی و بی ثباتی اقتصاد، فشار اقتصادی بر اقشار آسیب پذیر، انحراف منابع به سمت فعالیت های غیرمولد، کاهش رشد اقتصادی و گسترش انواع فسادهای مالی را به دنبال دارد.
برای تحلیل و بررسی همه جانبه تورم، ابتدا باید مفهوم نرخ تورم و ارتباط آن را با سطح عمومی قیمت ها روشن کرد. منظور از سطح عمومی قیمت ها، قیمت متوسط مجموعه ای از کالاها (یک سبد کالایی شاخص) نسبت به واحد پولی است.
افزایش در سطح عمومی قیمت ها، به این معنا است که قیمت سبد کالایی شاخص به طور میانگین افزایش یافته است، در حالی که قیمت تک تک کالاهای موجود در سبد،هر کدام به نسبت های مختلف افزایش یافته یا حتی ممکن است بعضی کالاها با کاهش قیمت مواجه شده باشند.
سبد کالایی که برای محاسبه سطح عمومی قیمت ها در ایران مورد استفاده قرار می گیرد، شامل تعداد زیادی کالا و خدمات است که در گروه های مختلفی مانند خوراکی ها و آشامیدنی ها، دخانیات، پوشاک و کفش، مسکن و آب و برق و سوخت، مبلمان و لوازم خانگی، بهداشت و درمان، حمل و نقل، ارتباطات، تفریح و فرهنگ، آموزش، هتل و رستوران و کالاها و خدمات متفرقه دسته بندی شده است.
هر کدام از کالاها و خدمات در این سبد شاخص، دارای سهمی از کل سبد هستند و تغییر قیمت هر کالا یا خدمت با توجه به سهم آن کالا یا خدمت در سبد، در تغییرات سطح عمومی قیمت ها منعکس می شود.
نرخ تورم بیانگر درصد تغییرات سطح عمومی قیمت ها است که به نحوی سرعت افزایش یا کاهش قیمت ها را طی زمان نشان می دهد. زمانی که نرخ تورم مثبت است، به این معنا است که سطح قیمت ها در حال افزایش است و هرچه نرخ تورم بالاتر باشد، به این معنا است که قیمت ها با سرعت بیشتری طی زمان افزایش می یابند.
در مقابل، نرخ تورم منفی بیان کننده این است که سطح قیمت ها در حال کاهش است. بنابراین باید توجه داشت که وقتی از کاهش نرخ تورم صحبت می شود، منظور کاهش قیمت ها نیست، بلکه منظور کاهش سرعت افزایش قیمت ها است.
باید این نکته را هم مدنظر داشت که هر افزایشی در قیمت یک کالای خاص را نمی توان تورم دانست، به خصوص اگر این افزایش قیمت به وسیله کاهش قیمت سایر کالاها جبران شده باشد. همچنین افزایش همه جانبه سطح عمومی قیمت ها برای یک بار تورم نیست، مگر اینکه این افزایش قیمت از طریق حرکت های متقابلی که به وجود می آورد، باعث افزایش مداوم قیمت ها در طول زمان شود.
در تعریف تورم، منظور حرکت قیمت های پولی است. (منظور از قیمت های پولی، میزان پولی است که برای هر واحد کالا باید پرداخت شود).
**تاریخچه تولید آمار شاخص های قیمت و نرخ تورم در اقتصاد ایران
نرخ تورم به مفهوم متوسط تغییر در سطح عمومی قیمت ها در یک دوره خاص، همواره مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان اقتصادی بوده است.
این نرخ بیان کننده تغییر در هزینه پرداختی برای خرید سبد معینی از کالاها و خدمات مصرفی یا تولید سبد معینی از کالاها و خدمات است.
نزدیک ترین شاخص برای محاسبه نرخ تورم، شاخص قیمت بوده و به عنوان تقریب بسیار نزدیکی برای محاسبه نرخ تورم در اکثر کشورهای دنیا مورد استفاده قرار می گیرد.
در یک نگاه کلی شاخص های قیمت به شاخص قیمت مصرف کننده، شاخص قیمت تولیدکننده، شاخص قیمت خرده فروشی و شاخص قیمت عمده فروشی تفکیک می شود.
در اقتصاد ایران اقدامات اولیه برای محاسبه نرخ تورم به سال 1313 برمی گردد. در این سال اولین نشریه آماری اقتصادی و مالی در ایران تحت عنوان «مجله اقتصادی کشور» اقدام به تهیه شاخص قیمت (شاخص قیمت عمده فروشی) کرد.
بانک ملی ایران تا سال 1338 حق انحصاری انتشار اسکناس، تنظیم جریان پولی کشور و تهیه شاخص های قیمت را برعهده داشت. با توجه به این که بانک ملی ایران برای سنجش قدرت خرید نیاز به شاخص های قیمت داشت و دستگاه دیگری برای تولید آمار در کشور وجود نداشت، این بانک تنها نهادی بود که با راهنمایی کارشناسان خارجی مبادرت به تولید شاخص قیمت کرد.
با تأسیس مرکز آمار ایران در سال 1344 و الزام قانونی آن به تهیه شاخص های قیمت، این مرکز در راستای عمل به وظایف قانونی خود موضوع تهیه شاخص های قیمت را در اولویت کاری خود قرار داد.
طبق ماده 3 قانون مرکز آمار ایران که به تصویب مجلس شورای ملی و تأیید مجلس شورای اسلامی رسیده است، تهیه شاخص های قیمت از وظایف مرکز آمار ایران است.
همچنین مطابق بند «الف» ماده 54 قانون برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران، مرکز آمار ایران مرجع رسمی تهیه، اعلام و انتشار آمارهای رسمی در کشور است.
در حال حاضر مرکز آمار ایران با هدف پوشش کامل شاخص های قیمت و محاسبه نرخ تورم، طرح های آماری متنوعی در بخش های مختلف اجرا می کند.
**انواع شاخص قیمت مصرف کننده
شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای روستایی کشور: مرکز آمار ایران از سال 1353 طرح آمارگیری از قیمت خرده فروشی کالا و خدمات مصرفی در مناطق روستایی کشور را با هدف محاسبه متوسط قیمت اجرا کرده است.
نتایج این طرح به صورت متوسط قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای روستایی به تفکیک استان های کشور و در چهار فصل منتشر شده است. در سال 1361 با تغییر سال پایه (1361=100)، طرح مورد بازنگری قرار گرفت و نتایج آن تحت عنوان شاخص قیمت کالا ها و خدمات مصرفی خانوارهای روستایی به صورت فصلی و سالانه منتشر شد.
این طرح دوباره در سال های 1367 و 1381 مورد بازنگری قرار گرفته و با سال های پایه 100=1367 و 100=1381 شاخص مذکور محاسبه شده است. در حال حاضر نرخ تورم براساس سال پایه 1390 محاسبه می شود.
**شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای شهری کشور:
طرح آمارگیری از قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای شهری با هدف تهیه شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای شهری از سال 1373 به صورت آزمایشی در شهر تهران اجرا شد. این طرح از سال 1374 به صورت یکی از طرح های مستمر در برنامه های آماری مرکز آمار ایران قرار گرفت.
نتایج طرح یاد شده از سال 1374 به تفکیک استان های کشور و در مقاطع زمانی ماهانه منتشر می شود. در این طرح تاکنون دو تجدیدنظر کلی در سال های 1381 و 1390 انجام شده که در این دو سال، سال پایه تغییر کرده است.
در حال حاضر برای محاسبه نرخ تورم شهری (بر مبنای سال پایه 1390) به 178 شهر در قالب 293 منطقه شهری مراجعه شده و قیمت 451 قلم اخذ می شود.
**نحوه محاسبه نرخ تورم:
نرخ تورم یکی از مهم ترین شاخص های عملکرد اقتصاد کلان بوده که برای دولتمردان و مردم از اهمیت بسزایی برخوردار است.
افزایش نوسان های نرخ تورم موجب کاهش قدرت پیش بینی قیمت های آینده توسط فعالان اقتصادی و افزایش نااطمینانی نسبت به آینده اقتصاد می شود. افزایش نرخ تورم و افزایش نوسانات آن از طریق مختل کردن خاصیت علامت دهی قیمت های نسبی در اقتصاد، باعث اعمال اثرات منفی بر تولید و اشتغال می شود.
به علاوه افزایش نرخ تورم موجب تغییر توزیع درآمد و ثروت به نفع ثروتمندان به ضرر افراد کم درآمد و مستمری بگیر می شود. بنابراین افزایش نوسانات قیمت به لحاظ رشد اقتصادی و توزیع درآمد به زیان رفاه اجتماعی است.
با توجه به آثار قابل توجه تورم بر متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور، مقوله تورم و نحوه محاسبه آن از اهمیت بسزایی برخوردار است.
برای محاسبه نرخ تورم سه روش وجود دارد؛ روش اول، محاسبه تغییرات نقطه به نقطه شاخص قیمت است، مثلاً گفته می شود نرخ تورم در اردیبهشت ماه 92 در مقایسه با اردیبهشت ماه 91 چه تغییری کرده است.
روش دوم محاسبه تغییرات ماه به ماه شاخص قیمت است که در این صورت گفته می شود نرخ تورم اردیبهشت ماه 92 در مقایسه با فروردین 92 چگونه بوده است.
روش سوم محاسبه تغییرات متوسط 12 ماه سال است. به این صورت که گفته شود نرخ تورم در 12 ماهه منتهی به اردیبهشت 92 در مقایسه با 12 ماهه منتهی به اردیبهشت 91 چقدر بوده است.
در علم اقتصاد متداول ترین و در عین حال صحیح ترین روش محاسبه نرخ تورم محاسبه متوسط 12 ماهه است. روش های دیگر چون یک مقطع زمانی خاص و کوتاه در حد یک ماه را می بینند، قابل تعمیم به کل سال نیستند و نمی توان کل 12 ماه را با آنها قیاس کرد.
مرکز آمار ایران برای محاسبه نرخ تورم شهری و روستایی از شاخص لاسپیرز استفاده می کند.
در این روش که به نام ابداع کننده آن (لاسپیرز) معروف شده است برای محاسبه شاخص، تغییرات قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوار در هر زمان نسبت به سال پایه سنجیده می شود، به این صورت که هزینه صرف شده در سال پایه برای کالا یا خدمت موردنظر در قیمت نسبی (که حاصل تقسیم قیمت ماه جاری به ماه قبل است) به دست می آید.
با جمع کل هزینه های جدید اقلام سبد خانوار، مجموع هزینه خانوارهای شهری و روستایی براساس قیمت های جدید محاسبه و سپس این هزینه بر هزینه خانوار در سال پایه تقسیم شده و عدد حاصل در 100 ضرب می شود.
برای محاسبه نرخ تورم 451 قلم کالا و خدمات در 12 گروه اصلی مورد بررسی قرار می گیرند؛ هر یک از گروه های اصلی به چندین زیرگروه تقسیم می شوند که هر یک از این زیرگروه ها هم به تنهایی شامل چندین کالا یا خدمت با خصوصیات مشابه ولی ضرایب اهمیت متفاوت هستند.
جمع آوری اطلاعات مربوط به قیمت کالاها و خدمات در همه شهرها و روستاهای مورد بررسی از طریق مراجعه مستقیم آمارگیران مرکز آمار ایران به منابع اطلاع و مصاحبه با آنها صورت می گیرد.
در واقع برای دستیابی به قیمت های واقعی، آمارگیران این مرکز هر ماهه به بیش از 50 هزار منبع اطلاع مراجعه و قیمت جاری بیش از 180 هزار نمونه از کالاها و خدمات را سؤال می کنند.
در جدول شماره یک ضرایب اهمیت هر یک از 12 گروه اصلی کالاها و خدمات مورد بررسی در محاسبه نرخ تورم آورده شده است.
نظر شما
