پیشرفت فناوری به کاهش نیاز به مداخله انسانی و حذف بسیاری از کارهای معمول در بانکداری منجر شده است. توسعه خدمات الکترونیک سبب کاهش موقعیتهای ورود دستی دادهها، پردازش تراکنشها و پرسشهای ساده مشتری شده است. کاهش نیروی کار میتواند یک استراتژی برای کاهش هزینههای عملیاتی و سودآوری بیشتر بانکها باشد.
تعداد کارکنان کمتر به معنای کاهش هزینههای مربوط به حقوق، مزایا و فضای اداری است. بانکها اغلب برای بهینهسازی عملیات خود، تجدید ساختار انجام میدهند که میتواند شامل حذف تعدیل کارها و تثبیت نقشهای شغلی برای کارآمدتر کردن فرآیندها شود.
از آنجا که مشتریان بیشتری به سمت بانکداری آنلاین و برنامههای تلفن همراه سوق پیدا میکنند، پیشبینی شده است که نیاز به کارکنان فیزیکی شعبه کاهش یابد و موجب کاهش شغل در حوزه بانکداری و متصدیان امور شود. توسعه خدمات شرکتهای مبتنی بر بانکداری نوین، صنعت بانکداری را در سایه قرار داده و برخی فرآیندهای دستی به طور کلی حذف شده است. ممکن است بانکهای سنتی برای رقابتی ماندن نیاز داشته باشند که نیروی کار خود را برای هماهنگی با ترجیحات مشتریان تغییر دهند. از جمله موضوعات مهم و قابل تامل در نظام بانکی کشورها، تعداد شعب بانکهاست. شعب بانکها از مهمترین داراییهای نظام بانکی است. برخی، تعداد زیاد شعب بانکی را یکی از معضلات اقتصاد ایران برشمرده و معتقدند لازم است بانکها و موسسات اعتباری غیربانکی برای افزایش تعداد شعب خود، با محدودیتهایی مواجه باشند.
از طرف دیگر، برخی دیگر نیز ایجاد محدودیت برای بانکها و موسسات اعتباری غیربانکی جهت گسترش تعداد شعب خود را غیرقابل توجیه و مخالف با محیط مساعد کسبوکار میدانند و معتقدند این خود بانکها و موسسات اعتباری غیربانکی هستند که باید براساس میزان سرمایه، سودآوری، سیاستها و برنامههای بازاریابی خود نسبت به تعیین تعداد شعب تصمیمگیری کنند. بانکها در ایران علاوه بر اینکه نقش تامین مالی افراد و بنگاهها را دارند، با وظایف مختلفی که برای آنها تعبیه شده به آنها نگاه امکانات شهری و منطقهای نیز میشود. بانکها مانند دیگر سازمانهای خدماتی به ایجاد شعب در مناطق مختلف پرداختهاند تا ضمن ارائه خدمات بهتر، حوزه وسیعتری را تحت پوشش قرار دهند.
محیط فیزیکی بانکها یا همان شعب، محرکی دیداری در مورد کیفیت خدمات بانکی هستند و حتی اگر ارتباطی با عرضه واقعی خدمات نداشته باشند، باز هم بهعنوان اصلیترین و قابل اعتمادترین کانال ارتباطی بین مشتریان و بانکها محسوب میشوند. بانکها مطمئنا برای انجام پارهای از خدمات خود به شعبه فیزیکی نیاز دارند، اما افزایش بیشازحد تعداد شعبهها میتواند نقش دارایی منجمد را برای آنها ایفا کند. گفته میشود افزایش تعداد شعب بانکی در ایران، موجب افزایش داراییهای منجمد بانکها شده است. از دلایل کاهش کارآیی بانکها به تعداد شعب آنها اشاره میشود که آنها را مجبور به اضافهبرداشت از بانک مرکزی و درنهایت خلق پول میکند.
در کشورهای مختلف، بسته به اینکه نظام تامین مالی آنها بیشتر متکی بر بازار پول است یا بازار سرمایه، تعداد شعب بانکی در هریک فرق میکند. مقایسه تعداد شعب این کشورها بدون توجه به این موضوع جامع و معتبر به نظر نمیرسد. همچنین کارکردهای بانکها در کشورهای مختلف و ارتباط آنها با بازارهای تامین مالی متفاوت است. اما برخی از کارشناسان اذعان میکنند که تعداد شعب بانکی باید کاهش یابد؛ زیرا موجب حبس پول و اشغال فضاهای تجاری میشود.
یکی از معیارهای سنجش تعداد شعب بانکها در دنیا، سرانه تعداد شعبه بهازای هر 100هزار نفر جمعیت بالغ است که بانک جهانی نیز از همین شاخص استفاده میکند. تحلیل این نسبت باید براساس شرایط هر کشور صورت پذیرد. یکی از دلایل اصلی پایینبودن مقدار این شاخص در کشورهایی نظیر هند و چین، تمرکز جمعیتی بالای این دو کشور است. همچنین دلیل اصلی پایینبودن این شاخص در کشورهای آفریقایی را میتوان در توسعهنیافتگی نظام مالی و بانکی این کشورها جستوجو کرد. از طرف دیگر، آمریکا و جنوب اروپا مناطقی هستند که بهطور کلی بیشترین تعداد شعبه بانکی بهازای ۱۰۰هزار نفر جمعیت را به خود اختصاص دادهاند. همچنین بررسی دادهها نشان میدهد که تراکم شعب نسبت به جمعیت در کشورهایی نظیر اسپانیا، ایتالیا، فرانسه، ازبکستان و ژاپن نسبت به ایران بیشتر است.
روند تعداد شعب بانکی و خدمات دستی در دنیا رو به کاهش است. در نمودار «2» متوسط تعداد شعب بانکها در کشورهای اتحادیه اروپا به ازای هر 100هزار نفر از سال 2004 تا 2020 نشان میدهد که روند افزایش شعب تا سال 2008 صعودی بوده و سپس کاهشی شده است. ازجمله علتهای این روند افزایش خدمات بانکداری الکترونیک و سهولتهای دسترسی به آن بوده است.
ایران از نظر سرانه تعداد شعب بانک تجاری، در رتبه 23 جهان قرار دارد. به ازای هر 100هزار نفر جمعیت، 31 شعبه بانک تجاری در کشور در حال فعالیت است. استدلالهایی در خصوص تعداد بالای شعب در کشور وجود دارد؛ ولی با توجه به تجربه دیگر کشورها بهصورت عام نمیتوان چنین نتیجهای را تایید کرد. بهعنوان مثال، کشورهای پیشرفتهای همچون سوئیس، ژاپن، فرانسه و ایتالیا تعداد نسبی شعب بیشتری نسبت به ایران دارند. در ایران شاخص «تراکم شعب نسبت به جمعیت»، حاکی از تعداد زیاد شعب است. عواملی نظیر انواع بانکهای تجاری، نظام تامین مالی بانکمحور و آمادگی کمتر کشورمان نسبت به سایر کشورها در زیرساختهای بانکداری الکترونیکی، نشان میدهد که تراکم تعداد شعب در ایران مناسب است و برخلاف گمان برخی از کارشناسان، بیش از حد موردنیاز نیست. همچنین شاخص «تراکم شعب نسبت به مساحت»، بیانگر تعداد کم شعب در کشورمان است.
در سالهای اخیر شکل متفاوتی از بانکداری ظهور کرده که دیگر به شعب فیزیکی وابستگی ندارد و ارائه خدمات در قالب قراردادهای هوشمند صورت میگیرد. در این نوع بانکداری که به نئوبانک (neo bank) شهرت یافته، مدل کسبوکار بانکی از اساس مورد بازنگری قرار گرفته است و شعب فیزیکی کارکرد خود را از دست دادهاند. در بانکداری جدید، تمام خدمات بانکی از افتتاح حساب تا برداشت و پرداخت وجه، دریافت وام و اعتبارسنجی در فضای آنلاین انجام میشود. این نوع خدمات بانکی بر هوش مصنوعی و رایانش ابری استوار است و مهمتر از آن با تحلیل کلاندادهها، خدمات بانکداری را شخصیسازی میکند. نظام بانکی هم به دنبال رهایی از این شعب زیانده است؛ اما ملاحظات سیاسی و اجتماعی باعث میشود که این شعب به فعالیت خود ادامه دهند.
ضمن اینکه اعطای تسهیلات برای بانکها هم در این شرایط سودآور نیست و این هزینه را صرف خرید شعبه میکنند. توجه به این نکته مهم است که در حالی که برخی از موقعیتها ممکن است حذف شوند، نقشهای جدید مرتبط با فناوری، تجزیه و تحلیل دادهها، امنیت سایبری و تجربه مشتری نیز ممکن است در چشمانداز بانکی در حال تحول ظاهر شوند. از مولفههای دیگر ضریب نفوذ و سرعت اینترنت و همچنین وجود بسترهای مناسب برای بانکداری الکترونیکی در کشورهای مختلف است.
