بانکداری ایرانی - بنابر گفته بسیاری از کارشناسان، خشکسالی یکی از پدیده های زیانبار طبیعی است که براثر تغییرات اقلیمی و در معنای جزیی تر افزایش میانگین دمای زمین روی داده است و آثار مخرب اقتصادی و اجتماعی زیادی به همراه دارد. پدیده ای که این کارشناسان معتقدند اگر فکری به حال آن نشود و برنامه ای برای کنترل آن تدوین و تبیین نشود، تهدید جدی برای زیست بوم، کشاورزی و جوامع بشری خواهد بود.
به گزارش ایسنا، ایران نیز از این پدیده خشکسالی به دور نبوده و براساس اعلام وزارت جهاد کشاورزی میزان بارندگی در سال ١٣٩٩ نسبت به درازمدت ۳۸ درصد و نسبت به سال قبل آن ۴۰ درصد کاهش داشته است.کاهشی که نشان می دهد خشکسالی در سال زراعی جاری قطعی بوده و نیاز است مسئولان مربوطه و دست اندرکاران بخش کشاورزی هوشیارتر از همیشه در این راستا گام بردارند و تا دیر نشده برای کنترل خشکسالی در کشور تدابیری را اتخاذ کنند؛ پیش از آنکه این پدیده طبیعی به تهدیدی جدی برای بخش کشاورزی و امنیت غذایی مردم تبدیل شود.
مفهوم خشکسالی و علت وقوع آن، استان های درگیر و راه های کنترل این پدیده طبیعی زیان بار موضوعاتی بودند که با مهران زند_ رییس گروه خشکسالی و تغییر اقلیم پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری _ در خصوص آنها به گفت و گو پرداختیم. وی معتقد است بررسی های انجام شده توسط مراکز علمی و تحقیقاتی بیانگر این است که متهم اصلی در وقوع بلایای طبیعی از جمله خشکسالی تغییرات اقلیم است اما عدم برخورد مناسب با نتایج حاصل از خشکسالی و نداشتن سیاست ها و برنامه های علمی و اصولی در مواجهه با این بلیه خطرناک، در بلندمدت می تواند منجر به تخریب کامل منابع طبیعی مناطق مختلف و تبدیل خشکسالی به خشکی دایمی شود.
خلاصه این گفت و گو در ادامه آمده است:
- مفهوم دقیق خشکسالی چیست و این پدیده اقلیمی چه زمانی رخ می دهد؟
خشکسالی کاهش غیر طبیعی و طولانی مدت منابع رطوبتی (عمدتاً بارش) است که اثرات نامطلوبی بر گیاهان، حیوانات و انسان می گذارد. خشکسالی هواشناسی که در بسیاری از منابع با عنوان خشکسالی اقلیمی از آن نام برده‌اند به دلیل کمبود و یا کاهش مقدار بارندگی طی دوره‌ای از زمان بوجود می‌آید. به عبارتی خشکسالی هواشناسی زمانی حادث می‌شود که میزان بارندگی سالانه کمتر از میانگین دراز مدت آن باشد. در حالیکه خشکسالی کشاورزی از طریق تاکید بر مواردی همچون کسری بارش، کمبود رطوبت خاک، اختلاف بین تبخیر وتعرق واقعی و پتانسیل، کاهش سطح ذخایر یا آب های زیر زمینی و مواردی از این قبیل که به خشکسالی اقلیمی(یا هیدرولوژی) مرتبط است، تعریف می شود.
- خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی کدام استان ها را بیشتر تهدید می کند؟
*به منظور بررسی و تحلیل وضعیت وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی و منابع طبیعی کشور بهتر است مروری بر آخرین آمار و اطلاعات هواشناسی داشته باشیم. به عبارت دیگر با توجه به این مهم که منشا و عامل اصلی وقوع خشکسالی در عرصه های کشاورزی و منابع طبیعی کشور تغییر در متغیرهای هواشناسی مانند بارش، دما، رطوبت و.... است، تحلیل وضعیت متغیرهای هواشناسی خصوصا بارش نقش کلیدی در نحوی وقوع و گسترش خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی دارد.
نگاهی گذرا به شکل زیر که از آخرین اطلاعات سازمان هواشناسی کشور بدست آمده است، به خوبی شرایط خشکسالی سال زراعی جاری را نمایان می کند. در این شکل بخش آبی رنگ، معرف میانگین بلندمدت بارش تجمعی کشور است. منحنی های قهوه ای و سبز رنگ به ترتیب تغییرات بارش تجمعی سال آبی گذشته و جاری را نمایش می دهند. مقایسه منحنی سبز رنگ با منحنی قهوه ای و بخش آبی رنگ بیانگر وقوع کاهش چشمگیر بارش سال زراعی جاری(۴۱/۲- درصد در کل کشور) نسبت به بلندمدت و سال زراعی گذشته است.
این شرایط زمانی حادتر می شود که با دقت در این شکل متوجه می شویم بخش اصلی و عمده سال آبی طی شده است و پیش بینی های مراکز ذی صلاح( سازمان هواشناسی کشور و مراکز وابسته) حاکی از آن است که در ماه های باقیمانده از سال آبی هم بارش قابل توجهی نخواهیم داشت. بنابراین و با اتکا بر آخرین اطلاعات هواشناسی بدون شک در سال آبی جاری در غالب نواحی کشور با خشکسالی شدید هواشناسی مواجه هستیم. در این راستا به ترتیب استان های سیستان و بلوچستان(۹۳/۴-)، هرمزگان(۹۱/۳-)، خراسان ها( بیش از ۵۷- درصد)، سمنان و فارس(۴۹-) و کرمانشاه( ۴۳/۹-) تا تاریخ ۲۳ فروردین سال ۱۴۰۰بیشترین کاهش بارش و به تبع آن شدیدترین خشکسالی هواشناسی را نسبت به بلندمدت تجربه کرده اند.
در خصوص خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی، با عنایت به این مهم که پس از وقوع خشکسالی هواشناسی و به دنبال آن بخش کشاورزی و منابع طبیعی با توجه تنوع بسیار زیاد خصوصیات فنولوژیکی گیاهان به طرق مختلف و با شدت و ضعف های متفاوتی متاثر می شوند، موضوع از پیچیدگی های به مراتب بیشتری نسبت به خشکسالی هواشناسی برخوردار است. همانطور که در تعریف خشکسالی کشاورزی هم اشاره شد، علاوه بر بارش عوامل مهم دیگری همچون رطوبت خاک و شرایط تبخیر و تعرق نیز در وقوع این نوع از خشکسالی تعیین کننده است. به همین خاطر در سال های اخیر به منظور پایش وضعیت وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی، جنگلها و مراتع از تصاویر ماهوارهای استفاده می شود.
یکی از رایج و پرکاربرد ترین شاخص های بررسی وضعیت پوشش های گیاهی که به منظور پایش تغییرات زمانی و مکانی پوشش های گیاهی و محصولات کشاورزی و همچنین تغییرات این عرصه ها در زمان وقوع خشکسالی در بسیاری از مناطق دنیا استفاده می شود، شاخص تفاضلی نرمال گیاه (NDVI) است. دامنه تغییرات این شاخص بین منهای یک تا مثبت یک است، اما محدوده معمول تغییرات گیاه سبز بین ۰/۲ تا ۰/۸ است.
به منظور آگاهی از شرایط فعلی وقوع خشکسالی در اراضی کشاورزی، جنگلها و مراتع کشور، دقت در نقشه شاخص تفاضلی نرمال گیاه می تواند راهگشا باشد. در این نقشه طیف رنگ زرد به طرف قهوهای روشن و تیره نشانگر افزایش تنش خشکی و برعکس طیف رنگ سبز روشن به طرف رنگ سبز تیره نمایانگر وقوع شرایط بالای معمول و بهینه به لحاظ سبزینگی گیاه است. همانگونه که در این نقشه ملاحظه می شود، بخش های قابل توجهی از کشور شامل استان های خراسان رضوی و شمالی، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، مرکزی، همدان، کردستان، فارس و چهار محال و بختیاری با کاهش شدید سبزینگی در اراضی کشاورزی و منابع طبیعی مواجه هستند. این وضعیت زمانی بحرانی تر به نظر می رسد که از طرفی کاهش حدود ۸۵ درصدی بارش فصل بهار( که نقش حیاتی برای محصولات دیم دارد) نسبت به بلندمدت را مورد توجه قرار دهیم و دقت کنیم که با حرکت به طرف فصل گرم و افزایش دما و تبخیر و به دنبال آن کاهش رطوبت خاک، این تنش خشکی افزایش می یابد و به تدریج غالب عرصه های کشاورزی، جنگلها و مراتع کشور در سال زراعی جاری با خشکسالی مواجه خواهند شد.
- آیاخشکسالی کشاورزی ریشه در تغییر اقلیم دارد یا به سو مدیریت ها و اقدامات نامناسب باز می گردد؟
موقعیت جغرافیایی ایران در کمربند خشک و نیمه خشک دنیا باعث شده که خشکی و خشکسالی با طبیعت این سرزمین عجین شود. اشاره به رخداد خشکسالی های شدید و فراگیر در متون تاریخی خود به تنهایی می تواند مؤید این موضوع باشد. با انتشار کتاب ها، گزارشات و مقالات علمی معتبر متعدد در خصوص وقوع تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف کره زمین که حاصل تلاش باتجربه ترین محققین جهان است، اختلاف نظر قابل توجهی در این زمینه جود ندارد. اما کم و کیف این تغییرات در نواحی مختلف کره زمین و بخش های حیاتی بسیار متنوع و متفاوت است.
در ایران نیز با بررسی های انجام شده توسط مراکز علمی و تحقیقاتی اسناد معتبر و قابل قبولی در رابطه با وقوع تغییرات اقلیمی در کشور ارایه شده است. همچنین بسیاری از این تحقیقات، متهم اصلی در وقوع بلایای جوی را تغییرات اقلیمی معرفی کرده اند. با توجه به این موضوع که از مهمترین نتایج تغییرات اقلیمی افزایش فرین های اقلیمی( مقادیری حداکثری) مانند بارش های شدید، طوفان های گرد و غبار و خشکسالی های شدید و متوالی است . بنابراین دور از ذهن نیست که افزایش فراوانی رخدادهای خشکسالی کشاورزی در سال های اخیر را منتسب به تغییرات اقلیمی دانست. با عنایت به این مهم که نقش کشاورزان و مسؤلین ذی ربط عمدتا در تخفیف یا تشدید اثرات و پیامد های حاصل از خشکسالی کشاورزی نمایان می شود، نمی توان آنها در افزایش وقوع خشکسالی مقصر دانست. اما در عین حال باید به این نکته حیاتی توجه داشت که عدم برخورد مناسب با نتایج حاصل از خشکسالی و نداشتن سیاست ها و برنامه های علمی و اصولی در مواجهه با این بلیه خطرناک، در بلندمدت می تواند منجر به تخریب کامل منابع طبیعی مناطق مختلف و تبدیل خشکسالی به خشکی دایمی شود.
- مسئولان و کشاورزان باید چه اقداماتی برای مقابله با خشکسالی انجام دهند؟
از جمله مهمترین خصایص خشکسالی این است که در شرایط فعلی، بشر هنوز توانایی جلوگیری از وقوع این پدیده را ندارد. بنابراین موثرترین شیوه کاهش خسارت این بلیه، افزایش آمادگی کشاورزان برای مواجهه کارآمدتر با آن است. در سال های اخیر برای مقابله با خشکسالی کشاورزی دو شیوه اصلی کوتاه و بلند مدت مورد توجه قرار گرفته است. از جمله روش های کوتاه مدت مقابله با خشکسالی می توان به مدیریت در مصرف آب، جلوگیری از اتلاف آب، کم کردن مصرف آب زراعی، کود دهی مناسب، کاهش تبخیر رطوبت از خاک و شخم عمیق را ذکر کرد.
ازجمله شیوه های بلندمدت نیز می توان به مدیریت در کاشت، انتخاب گونه های کم آب خواه و سازگار با اقلیم های خشک، عادت دادن گیاهان به شرایط خشکی، ایجاد بادشکن، تقویت منابع آب های زیرزمینی اشاره کرد.
روش های مقابله با خشکسالی درمناطق مختلف کشور، متفاوت است و به امکانات و سرمایه و همچنین توانایی فرد در حل مشکلات بستگی دارد. شیوه های مقابله افراد نیز به ویژگی های فردی، اقتصادی، اجتماعی، محیطی، نگرشی، فرهنگی و عوامل مدیریتی آنها بستگی دارد. در کل یکی از مهمترین راهکارها برای کاهش وقوع سیلاب ها و تبدیل آن ها به فرصت و ذخیره منابع آبی آن ها در زمان خشکسالی ها، فعالیت های آبخیزداری است. فعالیت های آبخیزداری بسیار گسترده و وسیع هستند و معمولا در طیف وسیعی از حوزه ها انجام می شود. انجام برخی از اقدامات سازه ای و بیولوژیکی آبخیزداری در حوزه های کوچک که عکس العمل هیدرولوژیکی سریعی دارند، موجب می شود که از وقوع سیلاب ها (قبل از اینکه سیلاب ها در سرشاخه ها به یکدیگر بپیوندند و سیلاب های سهمگین را بوجود آورند) جلوگیری شده و منابع آب آن ها با روش های کم هزینه در آبخوان ها برای سال های خشک ذخیره شود.
برای مثال در نظر بگیرید که یک بارش شدید در سرشاخه های یک رودخانه بزرگ اتفاق بیفتد، در صورتی که فعالیت های کنترل سیلاب آبخیزداری نظیر گوراب ها یا پخش سیلاب ها اتفاق نیفتاده باشد، سیلاب های سرشاخه ها خیلی سریع به هم می پیوندند و حتی ممکن است در پایین دست باعث ایجاد خسارت های مالی و جانی شوند. حتی در صورتی که حوزه های آبخیز به صورت برون ریز باشند که این منابع آبی با ارزش با ایجاد خسارت های سهمگین به دریا منتقل می شوند. این در حالی است که با اقدامات کنترل سیلاب آبخیزداری می توان ضمن مهار سیلاب ها در سرشاخه ها، به ذخیره این منابع آبی با ارزش پراخت و در سال های خشک به شیوه های مختلف آن ها را استخراج و مورد استفاده قرار داد.
البته این منابع آبی با ارزش که بعضا توسط فعالیت های آبخیزداری ذخیره می شوند بایستی به نحو بهینه مورد استفاده قرار گیرند. به عبارتی بهتر، زحمات بسیار زیادی برای کنترل و نفوذ سیلاب ها در مناطق بالادست و ذخیره آن ها برای سال های خشک، کشیده می شود و لذا از قطره قطره منابع آبی بایستی بهترین استفاده را داشت. خصوصا در رابطه با کشاورزی، بازدهی منابع آبی بایستی افزایش یابد و حداکثر منافع را به همراه داشته باشد. در غیر این صورت، بسیاری از اقدامات بی نتیجه یا کم نتیجه باقی خواهد ماند.
- کلام آخر...
به هر حال برای مقابله با اثرات خشکسالی کشاورزی و کاهش خسارات ناشی از آن مسؤلان ذی ربط می توانند نقش به مراتب مهمتر و پر رنگ تری داشته باشند. حرکت از مدیریت ریسک به طرف مدیریت بحران و ایجاد و گسترش سامانه های پایش و پیش بینی خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی می تواند از زمره مهمترین و ضروری ترین این اقدامات باشد. از جمله مراکزی که در سال های اخیر اقدامات خوبی در رابطه سامانه های پایش و پیش بینی خشکسالی کشاورزی و منابع طبیعی انجام داده است، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری است. این پژوهشکده به تازگی با همکاری و حمایت مالی، معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری با انجام پروژه ای تحت عنوان" توسعه شاخص های خشکسالی و طراحی و پیاده سازی سامانه الگویی پایش و پیش‌بینی خشکسالی کشاورزی در استان لرستان" اقدام زیربنایی و موثری به منظور استقرار و توسعه سامانه های پایش و پیش بینی خشکسالی کشاورزی انجام داده است. امید است با همکاری بیشتر و موثرتر مراکز علمی و تحقیقاتی کشور و حمایت مالی دولت، شاهد گسترش روزافزون اینگونه اقدامات باشیم.
