بازار سهام در هفته گذشته شاهد شدیدترین افت تاریخی خود در مقیاس هفتگی بود، به نحوی که با کاهش ۱۱ درصدی شاخص کل، جدی‌ترین عقب‌نشینی بورس تهران از زمان آغاز رالی صعودی در دو سال قبل رقم خورد. افت اخیر که بعد از رشد بیش از ۲۱ برابری شاخص از ابتدای سال ۹۷ رخ می‌دهد به لحاظ بنیادی اتفاق غیرمنتظره‌ای نبوده، هر چند به لحاظ شدت و عمق اصلاح باعث غافل‌گیری فعالان بازار شده است.
در همین حال، کاهش شدید حجم معاملات به کمتر از ۸ هزار میلیارد تومان در روز پایانی هفته گذشته نشان‌دهنده انباشت تقاضای فروش و بی‌تعادلی در عرضه و تقاضا بود. از سوی دیگر، تجربه چند روز اخیر در زمینه تقسیم زمان معاملات به دو نیمه با وجود آنکه بار سنگین سیستم معاملاتی و اختلالات ناشی از آن را برطرف کرد، اما به لحاظ عملیاتی مشکلات عدیده‌ای را در روند دادوستدها ایجاد کرد که در نهایت با تصمیم سازمان بورس لغو شد. با عنایت به رفع این مشکل از یک سو و اصلاح فراگیر قیمت در اکثر نمادهای معاملاتی و نیز تعدیل برخی محدودیت‌ها از جمله افزایش سقف اعتباراتی کارگزاران و سقف مالکیت سهام در صندوق‌های با درآمد ثابت، این احتمال وجود دارد که در هفته جاری، به تدریج راه صنایع بزرگ‌تر و بنیادی از سهام گران غیربنیادی جدا شود و بازار تعادل خود را لااقل در معاملات بخشی از صنایع مهم باز یابد.
«اصلاح» یا «فاز خرسی»
وقتی بازار در روند نزولی قرار می‌گیرد معمولا جوی از هراس و نااطمینانی بر سرمایه‌گذاران مستولی می‌شود که زمینه تصمیم‌گیری منطقی و غیر هیجانی را سلب می‌کند. بر همین اساس، علم «مالی-رفتاری» به مطالعه چرخه‌های نوسانات و نحوه واکنش سرمایه‌گذاران بر پایه عواطف و احساسات به این چرخه‌ها می‌پردازد. بدین منظور برخی اصطلاحات برای فازهای مختلف نوسان بازارها تعریف شده که متناظر با ویژگی‌های رفتاری خاص سرمایه‌گذاران در هر دوره است. درک این ویژگی‌های رفتاری، فارغ از تحلیل‌های مرسوم اقتصادی، برای موفقیت سرمایه‌گذاران در بازارهای مالی مهم تلقی می‌شود.
در مسیر افت بازارها، یکی از شاخصه‌های مهم زمانی است که در مدت زمان کوتاهی شاخص بیش از ۱۰ درصد و کمتر از ۲۰ درصد نسبت به قله قبلی خود کاهش می‌یابد. به لحاظ فراوانی تاریخی این اصلاحات در بازارهای مالی کاملا شایع هستند. به‌عنوان مثال، بعد از جنگ‌جهانی دوم، هر ۵/ ۲ سال یک اصلاح در بازارهای سهام آمریکا وجود داشته است.
مرحله بعدی بازار خرسی است که به معنای کاهش بیش از ۲۰ درصدی شاخص نسبت به اوج اخیر است. ویژگی مهم این دوره آن است که هیجان فروش با ورود به این منطقه معمولا فزونی می‌یابد اما پس از آن تعادل‌یابی در سهام ارزشی یعنی شرکت‌های با نرخ رشد پایین و سود سهمی بالا آغاز می‌شود. به‌طور تاریخی ۵۰ درصد فازهای اصلاحی به بازار خرسی تبدیل شده‌اند. آخرین نمونه بازار خرسی در ایران مربوط به پاییز سال ۹۷ است که شاخص افت ۲۱ درصدی را ظرف چند ماه در اثر افت دلار از محدوده ۱۹ هزار تومان به ۱۲ هزار تومان تجربه کرد. در حال حاضر مطابق تعاریف فوق، شاخص بورس تهران با افت ۱۵ درصدی از اوج در فاز اصلاحی قرار دارد و تنها در صورت نزول شاخص به زیر سطح ۶۶/ ۱ میلیون واحد به فاز خرسی وارد می‌شود. با این حال، حتی در صورت وقوع این امر، انتظار می‌رود مطابق با الگوهای رفتاری بازارهای خرسی، پس از یک دوره تشدید فشار فروش، سهام ارزشی در یک روند تدریجی راه خود را از بقیه جدا کنند و افت قیمت‌ها در بخش کوچک‌تری از سهام ضعیف تر متمرکز شود.
درس‌های افت بازار برای آیندگان
با وجود آنکه افت شتابان اخیر بورس برای بسیاری از مشارکت‌کنندگان در بازار تلخ و ناخوشایند است اما در بطن خود، نتایج مثبتی نیز در زمینه فرهنگ‌سازی فعالیت در بازار سرمایه در بر دارد. واقعیت این است که رشد بورس تهران به ویژه در سال ۹۹ از یک الگوی هیجانی و شتابان پیروی کرد که به تدریج این تصور کاذب را نزد عده‌ای ایجاد کرده بود که بازار سهام محل کسب سودهای سریع و بی‌دردسر است و رفتارهای ریسک‌پذیر و مخاطره‌آمیز سرمایه‌گذاری در سطح عمومی را پاداش می‌دهد. در سیاست گذاران نیز نوعی تصور از رونق دائمی بورس به چشم می‌خورد که مناسبتی با واقعیت بازارهای مالی نداشت. افت فعلی، این پیام مهم را در بر دارد که ذات بازارهای مالی با افت و خیز همراه است و رشدهای هیجانی، افت‌های هیجانی را به دنبال می‌آورند و بالعکس. درحال حاضر هم فرصت دادن به بازار برای بازیابی تعادل عرضه و تقاضا پس از افت‌های اخیر رویکردی ناگزیر به‌شمار می‌رود که احتمالا زمینه اصلاح رفتارهای بعدی سرمایه‌گذاران و ارتقای فرهنگ سرمایه‌گذاری نزد طیف وسیعی از مشارکت‌کنندگان جدید در بازار سرمایه را فراهم می‌آورد.
نیم نگاه سرمایه‌گذاران به آغاز ماراتن دموکرات‌ها
در هفته جاری، حزب دموکرات در آمریکا، طی یک برنامه مجازی چند روزه، نامزد نهایی خود برای مصاف با ساکن فعلی کاخ سفید را با حمایت طیف وسیعی از چهره‌های سرشناس سیاسی این حزب انتخاب کرد. یکی از شعارهای مهم نامزد منتخب (آقای بایدن) در سیاست خارجی، پایان دادن به مسیر کنونی دولت ترامپ در مواجهه با ایران و بازگشت به رویکرد دیپلماتیک است. همچنین، در مورد موضوع تحریم‌ها و برجام نیز اکثریت تحلیلگران، نسبت به رویکرد تعاملی و مثبت دولت دموکرات در صورت پیروزی در انتخابات آبان‌ماه، ابراز خوش بینی کرده‌اند و معتقد به پایان کمپین فشار حداکثری اقتصادی در شکل فعلی خود هستند.
فارغ از جنبه سیاسی موضوع، آنچه برای سرمایه‌گذاران در ایران اهمیت دارد نتایج این رویکرد جدید در زمینه فروش نفت و صادرات، طیف وسیعی از محصولات است که به دلیل تحریم‌ها با مشکل مواجه هستند؛ مساله‌ای که در نوع خود تاثیرات مهمی در میزان عرضه در بازار ارز و نحوه تثبیت ارزش ریال در کوتاه‌مدت در بر دارد.
از سوی دیگر، نتایج انتخابات آمریکا بر فضای انتظارات سرمایه‌گذاران نیز موثر است و در صورت تغییر دولت مزبور، نوعی برداشت عمومی به سمت تعدیل انتظارات تورمی در حال حاضر در ایران به چشم می‌خورد. از آنجا که چشم‌انداز رشد سودآوری بخش مهمی از شرکت‌های بورس تهران تا حدی زیادی به نرخ‌های فروش و قیمت ارز وابسته است، تعقیب تحولات این رویداد سیاسی و احتمالات مربوط به نامزد برنده در این انتخابات برای فعالان بازار سهام در ایران نیز مهم تلقی می‌شود.
