بازخوانی گواهی سپرده کالایی

دنیای اقتصاد –  نوسان قیمت‌ها در بازارهای داخلی و جهانی و بیم و امید رکود در کنار ترس از جهش قیمت‌ها چهره پیچیده‌ای از بازارهای داخلی و جهانی را ترسیم کرده است که نیاز به استفاده از رویکردهای جدید معاملاتی را در بر دارد. گواهی سپرده کالایی یکی از ساده‌ترین ابزارهایی است که برای معاملات به کار رفته و در شرایط فعلی توجه به این ابزار مالی مخصوصا برای بازار پتروشیمی‌ها می‌تواند به‌عنوان یک نسخه آرامش‌بخش برای بازارها به شمار رود.

گواهی سپرده کالایی از جمله ابزارهای نوین برای داد و ستد بهینه کالاهاست که در بسیاری از بورس‌های کالایی دنیا مورد استفاده فعالان بازار قرار گرفته است. سازوکار این اوراق (گواهی) در کشورهای مختلف با توجه به نیاز و ساختار بازار همان کشور طراحی و به شکل‌های متفاوتی اجرا شده است. بورس کالایی ایران نیز با توجه به ماهیت و ساختار بازار کالایی کشور، سال‌هاست به راه‌اندازی گواهی سپرده کالایی اقدام کرده اما استفاده از این ابزار تنها به پذیرش چند محصول از بخش کشاورزی نظیر زعفران، زیره و پسته محدود شده و به نظر می‌رسد تصمیم‌سازان اقتصادی در کشور؛ چندان به دنبال توسعه و بسط این ابزار مالی به سایر حوزه‌های کالایی نبوده‌اند. شاید هم این عدم جذابیت برای به‌کارگیری همه‌جانبه گواهی سپرده کالایی، به دلیل موانعی باشد که سازوکارهای مالیاتی بر سر این راه قرار داده‌اند که عزمی همه‌جانبه برای رفع آن‌ را می‌طلبد.

گواهی سپرده کالایی، در واقع اوراق بهاداری است که دارنده آن‌ به پشتوانه قبض انبار که توسط انبارهای مورد تایید بورس کالا صادر می‌شود، مالک مقدار معینی کالا می‌شود. همین جمله را می‌توان یک تعریف ساده برای اوراق گواهی سپرده کالایی به شمار آورد.

البته درخصوص محل نگهداری کالا که از آن به‌عنوان انبار نام برده می‌شود؛ بورس کالا برای پذیرش انبار مورد تایید خود، بررسی‌های فنی و کارشناسی دقیقی انجام می‌دهد و ضمن دریافت تضمین‌های لازم و کافی مربوط به هر انبار، فرآیند نگهداری، کمیت و کیفیت کالای ذخیره شده تحت نظارت مستقیم بورس کالا انجام می‌گیرد.

کالاهایی که برای عرضه در بازار گواهی سپرده مورد پذیرش قرار می‌گیرند ویژگی‌های خاصی دارند. این کالاها باید به گونه‌ای باشند که کیفیت آن با گذر زمان تغییر نکرده و استانداردپذیر باشند و بتوانند برای یک دوره زمانی قابل قبول در انبار نگهداری شوند. همچنین این قابلیت را داشته باشند که به‌صورت محموله‌های استاندارد، تفکیک شده تا در حجم‌های متفاوت به فروش روند. همچنین باید دارای بازاری با تقاضای واقعی (اصطلاحا مازاد تقاضا) باشند تا در انبار متوقف نشود و جریان رفت و آمد کالاها با انگیزه‌های نگهداری در انبار و کسب سود از این راه دچار اختلال نشود.

تمامی ریسک‌های مبنی بر آسیب دیدن کالاهای ذخیره شده با قوانین طراحی شده از جانب بورس کالا پوشش داده می‌شود به‌طوری که صاحبان محصولات ورودی به انبارهای مورد پذیرش بورس، ریسک آسیب دیدن کالای ذخیره شده خود را متحمل نخواهند شد.

دو بازار محصولات پتروشیمی و فلزی مدت زیادی است که با سیستم سنتی و قیمت‌گذاری‌های بعضا دستوری اداره می‌شوند و از این بابت لطمه‌های زیادی به بدنه این صنایع وارد شده که در شرایط فعلی به دغدغه‌های اصلی فعالان این حوزه‌ها تبدیل شده است. گواهی سپرده کالایی می‌تواند به‌عنوان نسخه‌ای شفا بخش برای محصولات پتروشیمی و همچنین صنعت فولاد و حتی سایر فلزات مورد استفاده قرار گیرد.  محصولات عرضه شده در تابلوهای معاملات فیزیکی با محدودیت حداقل میزان خرید برای متقاضیان خرده فروشی همراه است. به دلیل ویژگی‌های فنی محصولات فولادی و پتروشیمی امکان تحویل کالا برای تولیدکنندگان آنها به مقدارهای پایین وجود ندارد. زیرا هزینه فرصت زیادی به همراه دارد. در حالی که با استفاده از ابزار گواهی سپرده گام مهمی در جهت ایجاد زیرساخت کافی برای معاملات خرده‌فروشی می‌توان برداشت. از این رو علاوه بر مشتریان عمده، خریداران خرد نیز توان خرید از کانال رسمی بورس کالا را پیدا می‌کنند و بر مبنای نیاز می‌توانند ثبت سفارش کرده و اقدام به خرید کنند. به این ترتیب با ورود شرکت‌های کوچک و افراد عادی که قبل‌تر مواد اولیه مورد نیاز خود را از بستر بازار آزاد و به شکلی غیر شفاف تهیه می‌کردند، تعداد شرکت‌های فعال در بورس کالا افزوده می‌شود. به دنبال آن بورس کالا جایگزین بازار آزاد شده و درکنار ایجاد شفافیت حداکثری می‌تواند به افزایش درآمد مالیاتی دولت نیز کمک کند. واسطه‌ها جزء جدایی‌ناپذیر بازارهای کالایی، هستند. در زمان نابسامانی‌های قیمتی با ورود و خروج سرمایه‌های آنان از بازارها نوسانات غیرمعقولی به صنایع وارد می‌شود و روند تولیدی را مختل می‌کند. استفاده از گواهی سپرده کالایی می‌تواند با سروسامان دادن به این دسته از فعالان بازار، امکان نظارت و کنترل را برای بورس کالا فراهم کند. این روزها اکثر واحدهای تولیدی، به دلیل شیوع ویروس کرونا و نیمه تعطیل بودن فعالیت‌های تولیدی با مشکلات عدیده‌ای نظیر کمبود نقدینگی و عدم دسترسی به مواد اولیه مواجه هستند. خیلی از این واحدها وثیقه‌های کافی برای دریافت وام ندارند. درحالی که قبض استاندارد موجودی انبار که بر مبنای آن، گواهی سپرده کالایی صادر شده می‌تواند به‌عنوان وثیقه معتبر برای بانک‌ها و موسسات اعتباری مورد استفاده قرار گیرد و زیرساخت تامین مالی آنها را فراهم کند. از طرف دیگر واحدهای تولیدی که با مازاد مواد اولیه مورد نیاز خود روبه‌رو هستند، با ذخیره این مازاد در انبارهای مورد تایید بورس کالا گواهی سپرده دریافت می‌کنند. بنابراین این ابزار مالی هم وثایق مورد نیاز برای استقراض و هم اطمینان خاطر از موجودی کافی مواد اولیه را برای تولیدکنندگان فراهم می‌کند.

محصولات فولادی و پتروشیمی هزینه حمل بالایی دارند که بخشی از سود این کالاها با تاثیر از این هزینه کاهش می‌یابد. در حالی که اگر از گواهی سپرده کالایی در این بازار استفاده شود و واحد تولیدی به‌جز نقش تولید‌کننده، نقش انباردار را هم بپذیرند، می‌توانند از درآمدزایی نسبی جدید هم منتفع شوند. به عبارت ساده‌تر بورس‌کالا انبار تولیدکننده را به‌عنوان انبار تحت کلید خود پذیرش و در راستای عرضه اوراق سپرده کالایی محصولات فولادی از آن استفاده کند. از این راه علاوه بر فعالان بازار فولاد و پتروشیمی، این امکان فراهم می‌شود که سرمایه‌گذاران دیگر نیز در این اوراق سرمایه‌گذاری کرده و به توسعه صنایع بینجامد.

به این ترتیب با به‌کارگیری هر چه بیشتر این ابزار در بازارها و الزام به توسعه گام به گام آن نه تنها سیستم انبارداری در این حوزه‌ها مکانیزه می‌شود، بلکه می‌توان نهایت استفاده را از ظرفیت‌های انبارهای موجود در سراسر کشور برد. بنابراین در شرایط کرونا‌زده کشور چشم‌انداز مثبتی برای استفاده حداکثری از گواهی سپرده کالایی قابل ترسیم است و این پتانسیل را دارد که به جای عقبگرد واحدهای تولیدی و دست و پنجه نرم کردن آنها با مشکلات ناشی از این اقتصاد کرونایی، به جذب سرمایه‌گذاران جدید و بالقوه بپردازد و چرخ تولیدی کشور را در حرکت نگه دارد. به گزارش خبرگزاری تسنیم، گواهی سپرده کالایی در بسیاری از بورس‌های کالایی باتجربه موفقی همراه بوده است. در این گواهی بورس‌های هند، آفریقای جنوبی، قزاقستان و بورس فلزات لندن با نام‌های متفاوت اما سازوکار مشابه پذیرش و در اختیار فعالان بازار قرار گرفته است. اما با توجه به نوع نیاز بازار، شکل اجرایی آن متفاوت بوده است.

نمونه‌های موفق معاملات قبض انبار در بورس‌ها را بیشتر در بورس‌های متمرکز بر محصولات کشاورزی می‌توان مشاهده کرد. تعدادی از بورس‌های کالایی آفریقا مانند بورس کالای کشاورزی ابوجا در نیجریه، بورس آفریقای جنوبی SAFEX یا بورس کشاورزی مالاوی دارای زیرساخت معاملات قبوض انبار متمرکز در بورس هستند. در حوزه کالاهای صنعتی نیز بورس فلزات لندن معاملات گواهی قبض انبار (Warrant) را مدیریت می‌کند. قبوض انبار در بورس فلزات لندن پشتوانه قراردادهای آتی و دارایی مورد قبول اتاق پایاپای لندن در مدیریت تضامین است. قدمت معاملات قبوض انبار و گواهی سپرده کالایی در بورس فلزات لندن به سال ۱۸۸۳ باز می‌گردد. هند دارای شبکه گسترده‌ای از انبارهاست که تحت نظارت شرکت انبارهای مرکزی هند عمل می‌کند. بورس NCDEX با پذیرش شمار زیادی از انبارهای محصولات کشاورزی در سراسر کشور و در ارتباط با سامانه‌های انبارداری تحت نظارت شرکت انبارهای مرکزی امکان دادوستد قبوض انبار و استفاده از آنها به‌عنوان پشتوانه قراردادهای آتی خود فراهم کرده است.

مقایسه گواهی سپرده کالایی با معاملات مرسوم در بازار فیزیکی

 در گواهی سپرده کالایی معامله بر کالایی انجام می‌شود که در انبار وجود خارجی دارد ولی در معاملات فیزیکی مرسوم امکان دارد که کالا هنوز تولید نشده باشد.

 در گواهی سپرده کالایی ورود کالا به انبار مستلزم دریافت استانداردهای فنی خاص خود است و هر کالایی که در گواهی سپرده مورد معامله قرار می‌گیرد قطعا مورد تایید بوده و امکان بازدید آن وجود دارد ولی در بازار فیزیکی تاییدات کیفی به این دقت نیست.

 اوراق گواهی سپرده کالایی به تنهایی یک دارایی محسوب شده و از امکان وثیقه‌گذاری برخوردار است ولی در بازار فیزیکی چنین ویژگی قدرتمندی را شاهد نیستیم.

 بر اوراق و معاملات گواهی سپرده کالایی امکان خلق قراردادهای مشتقه یا سایر ابزارهای مالی همچون صندوق‌های سرمایه‌گذاری (سپرده) کالایی وجود دارد ولی در بازار فیزیکی چنین نیست.

 خریدار در بازار گواهی سپرده کالایی از امکان فروش مجدد آن در همین بازار بدون پرداخت مالیات برخوردار است ولی در بازار فیزیکی اوضاع این‌گونه نیست.

 در بازار فیزیکی خریدار در زمان مقرر باید کالای خود را از فروشنده تحویل گرفته و تعلل در خروج کالا از انبار شامل جریمه‌های نسبتا سنگینی خواهد شد ولی در گواهی سپرده کالایی تا زمانی که مالک کالا تمایل به نگهداری آن داشته باشد می‌تواند کالای خود را در انبار نگه دارد.

 در زمان معامله در بازار فیزیکی خریدار چند روز زمان دارد که وجه معامله را پرداخت کند اگرچه پیش‌پرداخت وثیقه این معامله به شمار می‌رود ولی در معاملات گواهی سپرده کالایی تسویه کامل وجه در زمان معاملات انجام می‌پذیرد.

 انبارهای نگهداری کالا در گواهی سپرده کالایی توسط بورس تایید شده و ریسک نگهداری کالا در آن تقریبا صفر است ولی در معاملات فیزیکی مرسوم اوضاع این‌گونه نیست.

 گواهی سپرده کالایی با امکان خرید توسط افراد عادی به منظور سرمایه‌گذاری، بستری برای تامین مالی شرکت‌های تولیدکننده به شمار می‌رود که در بازار فیزیکی این‌گونه نیست.

 در بازار گواهی سپرده کالایی این امکان وجود دارد که تمامی تولیدات شرکت‌های بزرگ با ورود به انبار در اقصی‌نقاط ایران از امکان معامله توسط خریداران برخوردار شود ولی در بازار فیزیکی این‌گونه نیست.