بانکداری ایرانی ـ محققان کشور بر این باروند که نگرانی‌هایی نسبت به رودخانه‌های "کارون"، "قمرود"، "سفیدرود"، "اترک" و گرگانرود -که آق‌قلا بر اثر آن سیلابی شده است- وجود دارد؛ چراکه در این مناطق توجهی به دشت‌های سیلابی که تبدیل به سکونتگاه‌های مردم شده، وجود ندارد ضمن آنکه در مناطق تجریش، حصارک و پارک نهج البلاغه تهران پتانسیل‌های بالای سیلابی شدن وجود دارد.
به گزارش ایسنا، "سیلاب"مهمان ناخوانده‌ای بود که از روز اول نوروز روانه خانه‌ها شد. بر اثر سیل دو سوم شهر آق‌قلا استان گلستان به زیر آب رفت و هنوز امداد رسانی این منطقه کامل نشده بود که خبر در راه بودن سامانه بارش دیگری منتشر شد.
رنگ بنفش نقشه بالا یعنی پیش‌بینی بارش‌هایی حتی مهیب‌تر از بارش‌های اخیر گلستان در "کهگیلویه و بویراحمد"، "چهارمحال بختیاری"، "لرستان" و "دامنه‌های زاگرس" در "خوزستان و اصفهان" است. پیش‌بینی درست بود ولی باز هم همانگونه که برای زلزله غیر قابل پیش‌بینی غافلگیر می‌شویم در سیلابی شدن شهرها که قابل پیش‌بینی است، نیز غافلگیر بودیم.
دکتر مقیمی عضو هیأت علمی دانشگاه جغرافیا دانشگاه تهران دلیل این امر را در برنامه‌ریزی‌های کلانی می‌داند که به صورت کوتاه مدت از سوی افراد ناآشنا با "زبان زمین" می‌داند.
وی معتقد است: در حالی کشور از لحاظ مخاطرات طبیعی جزو کشورهای پر هزینه قرار دارد که فارغ التحصیلان این حوزه بیکار هستند و علوم این حوزه نیز در دانشگاه‌ها بدون استفاده، انباشته شده است.
توضیح اینکه سال ۹۶ در مطالعاتی که از سوی دکتر نازیلا کاردان استادیار گروه مهندسی عمران، یوسف حسن‌زاده استاد گروه مهندسی آب و ابوالفضل ارزنلو کارشناس ارشد سازه‌های هیدرولیکی گروه مهندسی آب دانشکده مهندسی عمران دانشگاه تبریز در زمینه سیلابی شدن آق قلا استان گلستان انجام شده بود، نسبت به خسارات سنگینی که از این سیلاب به این شهر وارد می‌شود، هشدار داده بودند.
نتایج این مطالعات با عنوان "شبیه‌سازی دوبعدی جریان‌های سیلابی شهری با مدل CCHE2D (مطالعه موردی: شهر آق‌قلا) " در زمستان ۱۳۹۶ در نشریه دریا فنون، نشریه علمی-پژوهشی دانشگاه علوم دریایی امام خمینی (ره) منتشر شده بوده و در آن بر تخلیه کلی شهر تاکید شده بود.
رویکردهای کوتاه مدتی که مردم را به سمت سیل هدایت کرد
دکتر ابراهیم مقیمی عضو هیأت علمی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران در گفت‌وگو با ایسنا با تاکید بر اینکه نگاه ما برای مدیریت شهری باید رویکردهای کوتاه، میان و بلند مدت باشد، گفت: مدیریت سیلاب‌ها در این ۳ رویکرد طبقه می‌شود ولی متأسفانه نظام برنامه‌ریزی ما و رویکرد دولتمردان و کل حاکمیت در رویکردهای اول یعنی رویکردهای کوتاه مدت سیر و با این رویکرد مهندسی می‌کند.
وی ادامه داد: در این میان اگر به موفقیتی برسد، افتخار تلقی می‌شود و اگر چنانچه دستاوردهای نداشته باشد، مجبور به پرداخت ضرر و زیان است و این در حالی است که باید در ایران رویکردهای میان‌مدت و بلند مدت نیز داشته باشیم که برای ایجاد این رویکردها دو راهکار وجود دارد.
مقیمی اضافه کرد: راهکار اول آن است که مدیران ارشد و وزرایی چون جهاد کشاورزی، کشور، صنعت، معدن و تجارت، راه و مسکن درباره رویکردهای میان مدت و بلندمدت مذاکرات جدی داشته باشند و بیاموزند و در صورت عدم آشنایی از مسؤولیت خود کناره‌گیری کنند؛ چراکه اگر با رویکردهای کوتاه مدت کنونی ادامه دهیم به سرانجام خوبی نخواهیم رسید.
این محقق حوزه جغرافیا طبیعی دانشگاه تهران از بین رفتن جنگل‌ها، فرسایش خاک، توسعه بی‌رویه شهرها را از دستاوردهای رویکرد کوتاه مدت نام برد و ادامه داد: در چنین رویکردی خانواده‌ها در طول حیات خود معادل آنچه را که درآمد دارند باید خسارت پرداخت کنند، لذا برای جلوگیری از این خسارات باید رویکردهای خود را نه تنها در زمینه سیلاب‌ها بلکه برای سایر مخاطرات چون زلزله، منابع آب، استفاده از جنگل‌ها، شهر و استفاده از منابع طبیعی، تغییر دهیم.
وی با بیان اینکه تاکنون در این حوزه‌ها دچار انحراف در توسعه و استفاده از زمین شدیم، اظهار کرد: سیلابی که در آق‌قلا رخ داد و خسارات زیادی را به بار آورد، بیان کننده عمل ما تا حدودی در ارتباط با زمین است. به این معنا که ما در حال پرداخت خسارات "بد کاری‌ها" را پرداخت می‌کنیم نه "خوب کاری‌هایمان" را.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به آیه قرآنی در زمینه "وجود داشتن روز حقی به نام روز موازین است"، گفت: روز موازین روزی است که ارتباط میان اقدامات ما با فعالیت‌هایی که بر روی زمین انجام دادیم مورد بررسی قرار می‌گیرد. زمین پهنه‌ای است که دارای زبانی است و ما باید این زبان را درک کنیم.
وی، "رودخانه"ها را یک گروه زبانی زمین توصیف کرد و با بیان اینکه سیلاب زبان رودخانه‌ها است، یادآور شد: در سیل آق‌قلا برخی مدعی شدند که در گذشته اعلام کرده‌اند که حریم رودخانه ۷۵ متر است در حالی که در این رویداد هرگز بحث حریم رودخانه مطرح نیست. حریم یکی از پیامدهای سیلاب است. ما در کشور دشت‌های سیلابی داریم.
به گفته این محقق، دشت سیلابی یعنی دشت‌هایی که در خانه سیلاب است و ممکن است در این مناطق ۱۰ سال و یا ۲۰ سال دیگر سیلاب ندارد ولی در آینده سیلاب در این منطقه وارد خواهد شد و ما چه کردیم که سیلاب در کاشانه خود قرار گیرد. پاسخ به این سوال برمی‌گردد به اقداماتی که تاکنون انجام داده‌ایم.
وی با تاکید بر ضرورت متناسب کردن نظام مهندسی با شرایط زمین، افزود: اگر با رویکردهای فعلی به پیش برویم، خانواده‌ها باید در زمانی خسارت برای زلزله، در برهه‌ای باید خسارت سیلاب و در جایی باید خسارت فرونشست زمین و در مواقعی باید خسارت ناشی از لغزش را پرداخت کنند. چنین خانواده‌هایی دیگر به توسعه و پیشرفت فکر نمی‌کنند؛ چون باید زندگی کنند تا خسارت پرداخت کنند.
مقیمی با بیان اینکه باید به گونه‌ای اقدام شود که در آینده اعلام نشود ایران پرهزینه‌ترین کشور از نظر رخداد مخاطرات طبیعی است، گفت: ما ابراز همدردی می‌کنیم با مردم آق‌قلا که در روز اول نوروز دچار سیلاب شدند. این رویداد هم همانند زلزله ازگله و سرپل ذهاب است که آلام آن هنوز پایان نیافته است.
مدیریت بحران به معنای حضور مسئولان در منطقه نیست
مقیمی با اشاره به حضور برخی مسؤولان در مناطق سیل‌زده، گفت: هنر در این است که مسؤولان مرتبط قبل از وقوع سیل به شهرهای مختلف برود تا مشاهده که نحوه شهرسازی در استان‌های کشور چگونه است و در چه مناطقی شهرها ساخته شده‌اند.
وی با اشاره به بازدید خود از ایلام در دو روز گذشته، خاطر نشان کرد: ایلامی که در سال ۱۳۹۴ به شدت سیلابی شد، امسال نیز مشاهده کردم در مسیر سیل همان سال، ساخت و ساز توسعه یافته است.
این محقق با بیان اینکه ایلام پتانسیل سیلاب و ایجاد رسوب شدید و بروز خسارت به مراتب بیشتر شده است، دلیل این امر را اقدامات مسؤولان دانست و بر درک بهتر زبان زمین تاکید کرد.
چالش‌هایی که آق‌قلا با آن باید دست و پنجه نرم کند
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه منطقه آق‌قلا بر دشت سیلابی توسعه یافته است، افزود: این منطقه علاوه بر آنکه بر گستره دشت سیلابی توسعه یافته است، بر روی خاک‌های "لس" قرار گرفته است. این نوع خاک دارای ذرات ریز هستند از این رو نفوذ پذیری آنها پایین است از این رو در صورت جاری شدن آب، مدتی بر روی سطح زمین باقی نگه می‌دارد.
وی در عین حال فرسایش پذیری را از دیگر ویژگی‌های خاک "لس" ذکر کرد و ادامه داد: از این رو بعد از فروکش کردن سیلاب باید برآورد شود که چه مقدار فرسایش آبراهه در این منطقه رخ داده است.
تهران پتانسیل سیلابی شدن را دارد
وی با ابراز نگرانی نسبت به سیلاب تهران، گفت: تهران پتانسیل سیلاب را دارد ولی مسؤولان اعلام می‌کنند در تهران رودخانه‌ای وجود ندارد ولی آیا برای سیل نیاز به وجود سیلاب است.
مقیمی با بیان اینکه در تهران رودخانه‌های متعددی وجود دارد، افزود: از آنجایی که رودخانه‌های تهران زیاد بزرگ نیست تصور بر این است که تهران سیلاب ندارد ولی این در حالی است که در سال ۱۳۶۶ "تجریش" سیلابی شد.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران یادآور شد: در حدود ۲۰ دقیقه بارندگی، ۴۰ میلی‌متر بارش صورت گرفت و منجر به سیلابی شدن رودخانه تجریش و ۳۰۰ نفر نیز در زیر پل تجریش فوت کردند و گلابدره شست‌وشو شد.
وی با طرح این سوال که آیا با این تجربه باید اقداماتی که در تجریش انجام شده ادامه دهیم، گفت: علاوه بر آن "حصارک"، "سرخه‌حصار" و "کن" تهران نیز پتانسیل سیلابی شدن را دارند.
مقیمی با بیان اینکه پتانسیل سیلابی شدن "کن" بسیار بالا است، به سیل دو سال قبل این منطقه اشاره کرد و یادآور شد: در سال گذشته بازدیدی که از این منطقه داشتیم بسیار تعجب کردم که چگونه در نظام برنامه ریزی جدید که همه دنیا از دانش روز استفاده می‌کنند، در کشور ما از آن استفاده نمی‌شود و چرا مردم به مناطق سیلاب خیز هدایت می‌شوند.
وی همچنین به پتانسیل سیلابی شدن "پارک نهج‌البلاغه" اشاره و خاطر کرد: در این پارک دبی کانالی که بر روی اتوبان همت بسته شده، منطبق با دبی بازگشت طولانی مدت آب در این حوضه نیست و این در حالی است که این حوضه، پتانسیل سیلابی شدن بالایی را دارد.
مقیمی اضافه کرد: درست است که در این منطقه رودخانه دائمی وجود ندارد ولی شبکه‌های سطحی، زمینه‌های بروز و ایجاد سیلاب‌های وسیع را دارند و ما باید با زبان زمین کارهای مربوط به عمران و توسعه را انجام دهیم و متأسفانه این امر نادیده گرفته شده است.
وجود دشت‌های سیلابی نادیده گرفته نشود
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به سیلاب سال ۲۰۱۰ پاکستان، خاطر نشان کرد: در پاکستان ۱۵ روز بارانی شد و در این مدت حدود ۱۸۰ میلی‌متر کل حوضه سند پاکستان را در برگرفت و این میزان بارش طی ۱۵ روز ۲۰ میلیون انسان را سیل‌زده کرد و بر اساس گزارش سازمان ملل و مراکز تحقیقاتی پاکستان ۱۰ تا ۱۱ شهر این کشور و بیش از ۷ هزار روستا بر اثر این سیل از بین رفت.
مقیمی با تاکید بر اینکه در حال حاضر نگرانی‌هایی نسبت به رودخانه‌های "کارون"، "قمرود"، "سفیدرود"، "اترک" و گرگانرود باشیم که آق‌قلا بر اثر آن سیلابی شده است، وجود دارد، یادآور شد: علاوه بر آن باید نگران شهرهایی باشیم که در دشت‌های سیلابی توسعه یافته‌اند. دشت‌های سیلابی به غیر از حریم رودخانه‌ها است که اعلام می‌شود.
به گفته وی، دشت‌های سیلابی می‌توان پهنه وسیعی از سیلاب‌های بزرگ را در بر بگیرد و وسعت و مناطق دشت‌های سیلابی مشخص است و برای اطلاعات بیشتر می‌توان به کتاب "ژئوموفولوژی شهری" انتشارات تهران مراجعه کرد.
مقیمی با تاکید بر اینکه دانش‌های مرتبط با مدیریت سیلاب در کشور و در دانشگاه‌ها وجود دارد، ابراز تأسف کرد که رویکرد مدیران ما نه در راستای صیانت از زمین است و نه در راستای رویکردهای میان‌مدت و بلند مدت است.
این محقق دانشگاهی با تاکید بر اینکه دولتمردان در این زمینه‌ها باید دست نیاز به سمت دانشگاه‌ها دراز کنند، به به خیل بیکاران فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط اشاره کرد و افزود: اگر یک درصد هزینه‌هایی که برای جبران خسارات مخاطرات می‌شود، صرف جذب متخصصان و فارغ التحصیلان این رشته‌ها شود، می‌توانند به راه حل‌های بهینه برای مدیریت مخاطرات طبیعی مانند سیل دست یابند ولی متأسفانه از یک سو پرداخت هزینه برای وقوع مخاطرات می‌شود و از سوی دیگر جوانان فارغ التحصیل این حوزه‌های بیکار هستند.
وی ایجاد نهادی برای انطباق فعالیت‌ها با زبان زمین در هر مرکز استان و شهرستان را برای مدیریت مخاطرات طبیعی پیشنهاد کرد و ادامه داد: بهتر است همانطور که شورای نگهبانی داریم که نگهبان قانون اساسی است و مصوبات مجلس و سایر مسائل را با مسائل شرع تطبیق می‌دهد، باید برای صیانت از جغرافیای ایران "شورای نگهبان زمین" داشته باشیم.
بی اخلاقی درباره زمین جرم حکومتی تلقی شود
وی با انتقاد نسبت به اقداماتی که منجر به هدایت مردم به سمت سیلاب می‌شود، افزود: اگر در جاده‌ها تلفات داریم و اگر تلفات ناشی از آلودگی هوا را داریم، افراد فوت شده افرادی هستند که ما آنها را به سمت مرگ هدایت کردیم و جرم است و این جرم، جرم حکومتی تلقی می‌شود.
این عضو هیأت علمی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران اضافه کرد: اگر سیلابی رخ داده و شهری از بین رفته، این شهر را ما ساخته‌ایم و به آنها امکان توسعه داده‌ایم از این رو ما مجرم هستیم.
انتساب سیلاب‌های اخیر به تغییر اقلیم
مقیمی در خصوص ارتباط سیلاب‌های اخیر با موضوع تغییر اقلیم با تاکید بر اینکه تغییر اقلیم یک موضوع جدیدی نیست، گفت: ولی ما باید منتظر سیلاب‌های مهیب و سنگین باشیم و ما باید خود را برای سیلاب‌هایی مانند سیل مهیب پاکستان آماده کنیم.
وی با بیان اینکه در سال ۱۳۹۰ نگرانی خود را وضعیت سدسازی‌های استان خوزستان به استاندار اهواز اعلام کردم، افزود: بر روی رود کارون سدسازی‌هایی صورت گرفته که اقدام شایسته‌ای است ولی در عوض آب رودخانه کاهش یافت و مردم به سمت زمین‌هایی هدایت شدند که قبلاً به دلیل پرآبی قابل استفاده برای زندگی مردم نبود.
به گفته این محقق با کم شدن آب رودخانه‌ها، زمین‌هایی که مسیر رود بودند، آزاد شدند و مردم و یا شهرداری این زمین‌ها را تبدیل به زمین کشاورزی کردند و سکونتگاه کردند و اکنون که آب به آستانه‌های حداکثری رسیدند، سدها باز می‌شوند.
مقیمی با طرح این سوال که آیا با باز کردن سدها می‌توان شهرها را جا به جا کرد، ادامه داد: در چنین شرایطی مردم گرفتار سیلاب خواهند شد. از این رو باید نگران سیلاب‌های بزرگ‌تر بود ضمن آنکه لازم است رویکرد برنامه‌ای و مهندسی و پایداری محیط جغرافیایی کشور مورد بازنگری قرار گیرد و از نو شیوه‌های جدید مدیریت بحران در پیش گرفته شود تا ۲ یا ۳ دهه دیگر از وضعیت کنونی خارج شویم وگرنه با پرداخت جبران خسارت به سرانجامی نخواهیم رسید.
نظر شما
