نذر کردن و نذری پخش کردن، برای برآورده شدن خواست ها و آرزوها و یا به مناسبت های گوناگون، از دیرباز جزو رسوم ملت ایران بوده است.
روزنامه اطلاعات درباره نیکوکاری و نذرهای اجتماعی و فرهنگی در ایران به ارایه گزارشی پرداخت و نوشت: نذر کردن و نذری پخش کردن، برای برآورده شدن خواست ها و آرزوها و یا به مناسبت های گوناگون، از دیرباز جزو رسوم ملت ایران بوده است.
در بخش پایانی این گزارش که به قلم زهرا جعفری انتشار یافت، می خوانیم: نذر به شکل های متفاوت، از پخش آش و شله زرد نذری گرفته تا پول انداختن به حرم‌های مقدس امامزادگان، از آیین های جدانشدنی معنوی ما ایرانیان است. فرقی هم نمی‌کند کسی متدین باشد یا نه، همه انسان‌ها به هنگام بروز مشکلات، به دنبال کمک گرفتن از یک نیروی برتر و یا ماوراء طبیعه می‌گردند که با آنچه در لغت‌نامه دهخدا تحت عنوان مفهوم نذر مطرح شده است، همخوانی دارد.
مفهوم نذر در فرهنگنامه ها به معنی عهد، پیمان و چیزی را بر خود واجب کردن و در واقع، پیشکش کردن شیئی یا عملی به نیرویی برتر و مافوق بشری است. از منظر فرهنگی و جامعه‌شناسی نیز نذر، رفتاری است که انسان خودش را در برابر پروردگار، پیامبر و امامش مسئول می‌داند که به ازای گرفتن حاجت، آن را ادا کند. آیه 35 سوره آل‌عمران، دقیقاً به نذر اشاره می‌کند؛ جایی که مادر حضرت مریم(س) می‌فرماید: «خدایا، فرزندی را که در شکم دارم، برای تو نذر می‌کنم.» نذر اگرچه ظرفیت عظیم برای مسلمانان است، اما آنچه که در این میان باید به آن توجه داشت، گسترش دایره مشمول نذر و عنایت به ضرورت‌ها و نیازهای جامعه است.
** متنوع شدن نذورات مردم
آنچه در زمینه «ادای نذر» تاکنون در کشور ما مرسوم بوده است و دامنه وسیعی دارد، نذری غذا به مناسبت‌های مذهبی به‌خصوص دهه اول محرم هر سال است، که متأسفانه در مواردی بیش از حد، پخت و توزیع می‌شود و زمینه‌های اسراف را مهیا می‌کند.
فریده فرد مولایی ـ کارشناس امور اجتماعی در این‌خصوص می‌گوید: اگر سفارش امام علی(ع) را الگوی زندگی خود قرار دهیم که می‌فرمایند: «فرزند زمان خویشتن باش»، باید زمینه‌های گوناگون ادای نذر را با شرایط امروز جامعه خود منطبق و بر آن اساس، عمل کنیم. کمک به ازدواج جوانان، ترویج کتاب و کتابخوانی، تأمین پشتوانه‌های تحصیلی جوانان نیازمند، ایجاد مراکز آموزشی و پژوهشی، حمایت از مؤلفان برای چاپ کتاب و از پژوهشگران با هدف پیشبرد پروژه‌های تحقیقاتی، از مواردی است که می‌توان در تبیین فرهنگ نذر، مورد توجه قرار داد.
جدای از حل مشکلات خودمان، کافی است کمی دل‌رحم باشی تا با دیدن نه فقط انسان، هر جنبنده‌ای که نیاز به یاری دارد، دلت بلرزد و به کمکش بشتابی که می‌تواند شکل‌دیگری از نذر باشد. همانگونه که آن کشاورز مهربان با دیدن آهوان گرسنه «دشت موته» تحت تأثیر قرار می‌گیرد و با خرید 700 کیلوگرم یونجه برای آن‌ها، آن را نذر سلامت و موفقیت فرزندش در زندگی و همچنین رفع خشکسالی روستایش می‌کند.
** کشاورز سخاوتمند
اسماعیل صمیم‌پور مدیر یکی از مؤسسه‌های مردم نهاد می‌گوید: داستان از روزی شروع می‌شود که کشاورز مهربان، با اتوبوس از شهر به روستایش بر می‌گردد. اتوبوس میان راه می‌ایستد و کشاورز توله‌های آهویی را می‌بیند که هرچه از سینه مادر می‌مکند، شیری نمی‌یابند؛ و دلش می‌سوزد و اشک از چشمانش سرازیر می‌شود و با خود می‌گوید این زبان بسته ها در این بیابان بی‌آب و علف، چه دارند که بخورند؟
و تصمیم می‌گیرد هفته بعد کمی علوفه برای آن‌ها تهیه کند و در اختیار یگان حفاظت محیط زیست قرار دهد. همین کار سبب شد جنبشی در میان مردم پدید آید و از هرسو کمک‌های مردمی به سوی پایگاه‌های محیط‌زیست روان شود. به فاصله یک هفته پس از آن، یک کشاورز دیگر دوستدار محیط زیست هم 3500 کیلوگرم از محصولات مزرعه خود را به علف‌خواران (کل، بز، قوچ، میش وحشی و آهوان) پارک ملی و پناهگاه حیات وحش «کلاه قاضی» اختصاص دهد.
** نذر فرهنگی
نذر فرهنگی، مشارکتی معنادار،آگاهانه و طرحی نو برای زندگی است و یکی از مواردی که در چارچوب آن در مناطقی از کشور اجرا می‌شود، «نذر کتاب» است. ایده «نذر کتاب» از سوی انتشارات هزاره ققنوس در سال 1388 مطرح شد. مدیر این انتشاراتی می‌گوید: ما نمی‌خواهیم کتاب‌ها در قفسه کتابخانه‌ها زندانی شود، تلاش ما ترویج سنت حسنه نذری دادن برای یک محصول فرهنگی مثل کتاب است.
فرهنگ‌نذری منحصر به غذای جسم نیست، بلکه می‌توان با نذر کتاب، غذای روح مردم را هم تأمین کرد به این ترتیب با هدف ترویج فرهنگ مطالعه، کتاب‌های چاپ شده، دست به دست می‌شود و به دلیل کاهش قطع درختان برای تولید کاغذ به محیط زیست هم آسیب کمتری می‌رسد و در عین حال هر کتاب خوب و مفید را چند نفر می‌توانند بخوانند. خوشبختانه طرح «نذر کتاب» بعد از چند سال، از سوی دیگر ناشران نیز با اقبال مواجه شده است. یا نمونه دیگر، در دهه اول محرم سال 1394 شماری از جوانان اهوازی در طرحی ابتکاری، غرفه‌ای برای ادای‌نذر خود برپا کردند. در این غرفه کتاب های متنوع با موضوع‌های گوناگون روی میز منظم چیده شده بود و هرکس می‌توانست به انتخاب خود هر تعداد کتاب را که می‌پسندد، بردارد. در اردبیل هم غرفه‌های کتاب با استقبال مردم در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی مواجه شد و شعار «با نذر کتاب یک شمع در حرم آگاهی بیفزاییم». نمود خاصی یافت.
** نذرهایی از یک جنس
دکتر طاها عبدالعزیزـ مسلمان تانزانیایی در مورد نذورات عاشورا می‌گوید: در هند بیشتر نذورات در روز عاشورا، توسط معتمدان مساجد جمع آوری می‌شود و چند بورس تحصیلی هم به نام امام حسین(ع) به حائزین شرایط تعلق می‌گیرد.
دانشجویان برگزیده برای ادامه تحصیل در رشته‌های پزشکی و مهندسی به کشورهای پیشرفته اعزام می‌شوند و پس از فارغ‌التحصیلی، به کشور باز می‌گردند و تحت عنوان «نذر امام حسین(ع)»به مسلمانان خدمت می‌کنند.
نذر دشوار آیت‌الله بروجردی(ره) برای تندی نکردن با دیگران، آن را به یکی از متفاوت‌ترین نذرهای ایرانی تبدیل کرد. ایشان زمانی که در بروجرد ساکن بود. نذر کرد اگر نتواند خشم و عصبانیت خود را کنترل کند، یک سال روزه بگیرد. ایشان یک روز در حین مباحثه علمی با یکی از شاگردان خود عصبانی شد و با او بلند صحبت کرد، بعد از آن، چون عهد خود را شکسته بود، به مدت یک‌سال (به غیر از روزهای حرام) روزه گرفتند.
کسانی هم هستند با نذرهای کوچک و نمادین، انگیزه‌های اجتمایع و دینی‌شان را به نمایش می‌گذارند. چند سال قبل، چند جوان در کربلا نذرشان را به گونه‌دیگری ادا کردند که از چشم هیچ رسانه‌ای در جهان اسلام مخفی نماند. آن‌ها در گوشه‌ای از حرم حضرت ابوالفضل‌العباس(ع) نشستند و به طور صلواتی کفش‌های زائران را واکس زدند، تا هم غبار از پای زائران زدوده باشند و هم جنبه اجتماعی و پرمهر دین خود را نشان دهند، جنبه‌ای که یک اندیشمند غیر مسلمان هم با درک آن، نامش در صف نذر کنندگان قرار گرفت.
«آنتوان بارا» فرزند یوسف بارا نویسنده و اندیشمند فرانسوی، یکی از کسانی بود که با نذر متفاوتش سر زبان‌ها افتاد. آنتوان بارای مسیحی در 70 سالگی و در روز اربعین سیدالشهدا(ع) با دسته‌های عزاداری پیاده‌روی کرد تا به گفته خودش، گوشه‌ای از رنج‌های قافله حضرت زینب(س) را لمس کند. او که کتاب «حسین در اندیشه مسیحیت» را نوشته است، درباره این کارش می‌گوید: «هیچ انسان منصفی منکر فضیلت‌های امام حسین(ع) و انقلاب بزرگش نمی‌شود. او وارث رسول‌الله(ص) است و شباهت‌های بسیاری به حضرت عیسی(ع) دارد. من نذر کرده بودم پیاده به این زیارت بیایم و این تجربه منحصر به فردی بود، در این سفر چیزی جز زیبایی ندیدم.»
** نذر کاشت درخت
درختان که رو‌به سوی آسمان سربر می‌کشند و ریشه های استوار در خاک دارند، در اندیشه ایرانیان همچون حلقه اتصال انسان با عالم هستی‌اند. بر همین اساس و درگذر تاریخ، درخت در صحیفه ذهن انسان، وجهی مقدس یافته‌است و هدف نذر و نیاز عامه مردم از قبیل کمک به تهیدستان و مسافران، ثواب اخروی، پاک کردن گناهان و شفا گرفتن قرار گرفته است. در برخی مکان‌ها مردم به درختانی مانند سرو کاشمر، که پیشینه‌ای دیرینه دارند و کهن‌‌سال‌اند. دخیل می‌بندند و نذرهایی که بیش از هر چیز مفهومی از سبزینگی، باروری، رویش و زایش را در خود دارند، مطرح می‌کنند. باور به این درخت در دوران عباسیان، آن‌چنان گسترده شد که خلیفه، دستور به قطع آن داد.
جعفر شهری در جلد سوم کتاب «طهران قدیم»، در توصیف تفریح و سفرهای بیرون شهری تهرانی‌ها، به نقش درختان توت و میوه آن در کمک به مسافران اشاره می‌کند: دیگر از اسباب جلب ییلاقی و مسافر و زائر به این مکان (امامزاده داود) یکی هم وجود درختان توت وقفی در مسیر، محل و اطراف آن بوده است که اهل خیرهایی کاشته و نذر زوار امامزاده داودکرده بودند، که خود تنقل و بلکه غذای زائران را تشکیل می‌داد.»
دکتر ناصر تکمیل همایون ـ تاریخ‌نگار و تهران‌شناس در این‌باره می‌گوید: درخت توت ازجمله درختان محبوب مردم در بسیاری از شهرها از جمله تهران به شمار می‌آمد؛ حتی در دوره‌های پیش از قاجاریه و صفویه، در بسیاری از مسیرهای کاروان‌روی تهران، مردم درختان توت می‌کاشتند و نذر می‌کردند تا مسافران و رهگذران از میوه آن‌ها استفاده کنند. اساس این نذر، برطرف کردن گرسنگی و تشنگی مسافران بوده است.
** نذر محیط زیست و حیات وحش
نذر همسایگان، عنوان برنامه‌غذارسانی است که اعضای سازمان مردم‌نهاد «مکتب حرمت حیات». در نقش مدافعان محیط زیست، طبیعت و حیوانات در کشور، جمعه هر هفته برای حیوانات سطح شهر، پارک‌ها و باغ وحش‌ها اجرا می‌کردند.
آنان بر این باور بودند که حیوانات اطراف‌مان همسایگان ما هستند و انسان‌ها نباید نسبت به هیچ نوعی از موجودات زنده بی‌تفاوت باشند. اعضای این سازمان مردم نهاد، صبح جمعه هر هفته در رستورانی دور هم جمع می‌شوند و به صورت گروهی غذا آماده و میان حیوانات سطح شهر، خارج از شهر و باغ وحش‌ها تقسیم می‌کردند. آنان امیدوار بودند با این حرکت انسانی بتوانند در حمایت از حیوانات به صورت گسترده فرهنگ‌سازی کنند. اعضا مکتب حرمت حیات به خانم دکتر معصومه ابتکار، رئیس سازمان محیط زیست کشور به دلیل جلوگیری از قربانی کردن گوسفندی برای ورودشان به شهر اراک، لوح تقدیر سپاس و مهربانی اهدا کردند.
** نذر سلامت
یکی از نذرهای متفاوت رمضان امسال، نذر سلامت است که از سوی دانشجویان مهاجر افغانستانی رشته‌های پزشکی در مشهد مقدس برگزار شد. یکی از این دانشجویان در این رابطه می‌گوید: با همکاری اهالی محل، مسجد حضرت ابوالفضل(ع) منطقه گلشهر از توابع مشهد، در اختیار ما قرار گرفت تا ایستگاه «نذر سلامت» را در آن‌جا برپا کنیم و بتوانیم به همه شهروندان اعم از افغانستانی و ایرانی، خدمات پزشکی رایگان ارائه دهیم.
اسم این نذر «طرح رایگان پایش سلامت» بود که با کنترل دیابت و فشارخون و تعیین سایر شاخص‌های سلامت انجام شد. استقبال مردم به حدی بالا بود که ما تقریباً هر روز ساعت 12 تا 19 مراجعه کننده داشتیم. همین‌طور جمعی از پرستاران بعضی بیمارستان‌ها هم در قالب نذر سلامت، خدماتی را از هشتم تا یازدهم محرم از طریق 2 ایستگاه پایش سلامت به رایگان به هزاران نفر از عزاداران حسینی، زائران و مجاوران حرم رضوی ارائه کردند.
** نذرهای جدید
«نذر خون» به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا، نذر ورزش (تهیه و توزیع وسایل ورزشی برای جوانان) و نذر اشتغال برای ایجاد کارگاه به منظور ایجاد شغل و کاستن بیکاری، از دیگر نذرهای متفاوتی است که می‌توان به آن‌ها اشاره کرد. با یک تاجر بجنوردی که هر سال، یک کیلوگرم نخ و از هر رنگ 200 گرم در قالب نذر به نیازمندان می‌دهد که بافنده فرش هستند، اما برای خودشان کار می‌کنند.
بدون تردید نمونه‌های فراوان دیگری هم وجود دارد،که باید ترویج شود و سوای از آن، نذر می‌تواند ابتکارهایی از جانب خودمان باشد. مثلاً جداسازی زباله‌های خشک و تر یا جمع‌آوری ظروف یک‌بار مصرف از سطح شهر در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی، که علاوه بر نظافت، می‌تواند کمکی برای ماموران شهرداری هم محسوب شود.
فریده فرد مولایی در این‌باره می‌گوید: در برخی از نقاط قحطی‌زده جهان، بر سر یک کاسه برنج که سازمان ملل میان کودکان پخش می‌کند، درگیری پیش می‌آید. اگر همه مردم جهان متحد شوند که با نذرکردن و یا با هدف کمک به گرسنگان جهان بپا خیزند، گرسنگی محو خواهد شد. چقدر در خانه‌های هریک از ما غذا زیاد می‌آید؟ آیا نمی‌توانیم کم بپزیم که مجبور نشویم غذا را دور بریزیم؟ گاهی در فیلم‌هایی از کشورهای دیگر دیده می‌شود که گرسنگان در میان سطل‌های بزرگ زباله به دنبال غذا می‌گردند و یا کودکان در میان زباله‌های بیرون شهر، تکه غذایی را از میان کوه‌های زباله بیرون می‌کشند و می‌خورند. این‌ها نشان می‌دهد که گرسنه در جهان زیاد است و هم اسراف و بریز و بپاش و دور ریخت غذا و بی‌توجهی به گرسنگان، به فراوانی وجود دارد. خوب است همه انسان‌های در این رابطه احساس مسئولیت کنند و ایمان بیاورند که اگر به نذر خود برای گرفتن دست نیازمندان، جامعه عمل بپوشانند و یا نیکوکاری پیشه کنند، اجری بزرگ و پاداشی نیکو در انتظارشان خواهد بود.
*منبع: روزنامه اطلاعات، 1395.11.14
نظر شما
