خاورمیانه، منطقه قرمز آبی

روزنامه همدلی در صفحه بین الملل نوشت: در گزارش توسعه جهانی آب سازمان ملل متحد که اخیراً منتشر شده می خوانیم: صدها هزار نفر از مردم خاورمیانه و شمال آفریقا (به ویژه در الجزایر، اردن، لیبی، مراکش، فلسطین، سودان، سوریه و یمن) در سال 2016 بدترین کمبود آب در دهه های گذشته را تجربه می کنند.

در این گزارش که در شماره یکشنبه 11 مهر 1395 خورشیدی به قلم غفار نیک نام راد منتشر شد، می خوانیم: عوامل متعددی به وضعیت فعلی دامن زده و آن را تشدید کرده است از جمله تغییرات آب وهوایی، بیابان زایی، آلودگی آب و استفاده بیش از حد از منابع طبیعی. علاوه بر این ها اطلاعات ناکافی، آموزش نادرست و عدم ارتباط این مشکلات و چالش ها را بیشتر کرده است.

ناآگاهی از شیوه های زندگی سازگار با محیط زیست و یا تعهد نداشتن به آن، عامل دو چندان شدن مشکلات است. به همه این ها باید عدم مدیریت درست دولت در کاهش بلایای طبیعی، مناقشات و بحران ها را اضافه کرد که اوضاع را وخیم تر کرده است.

الجزایر، بدترین خشک سالی را در 5 دهه اخیر تجربه کرده است. مانند بسیاری از کشورهای منطقه کشاوری در آن به میزان بارش در فصل باران بستگی فراوانی دارد. با توجه به زیرساخت های توسعه نیافته، تولید غلات در این کشور 40 درصد در سال جاری کاهش یافته است.

باوجود ثروت فراوان نفت و گاز، الجزایر در اطمینان یافتن از منابع کافی آب برای جمعیت اش شکست خورده است. الجزایر در بحرانی قرار گرفته که در نتیجه آن با تظاهرات مردمی روبه رو است.

لیبی حتی با بی ثباتی بیشتری مواجه شده که سال ها جنگ داخلی به آن دامن زده است. کاهش قدرت مرکزی جریان توزیع آب را تضعیف کرده و کمبود آب در کشور بیداد می کند. سال گذشته سازمان ملل دست به کار شد تا برای بخشی از جمعیت کشور که به آب نیاز داشتند 5 میلیون لیتر آب فراهم کند. 

در اردن کمبود آب تا حد ویرانگری رخ داده است، به خصوص در شهر برزگی مانند امان. اردن تخمین زده که می تواند آب مورد نیاز برای دو میلیون نفر را فراهم کند. در حالی که جمعیت این کشور در حدود 6میلیون نفر است حتی بدون در نظر گرفتن 1,5میلیون مهاجر سوری که در حال حاضر در این کشور اقامت دارند.

در زمان کمبودها، پناهندگان اولین گروه هایی هستند که اثرات مخرب را درک می کنند. ذخیره آب کمپ ها هم در اردن و هم در لبنان به کمترین میزان ممکن رسیده است. مشکلی که میلیون ها نفر را تحت تاثیر قرار می دهد، افرادی که هم اکنون نیز در گرمایی سوزان روزگار می گذرانند. در روکبان، کمپ پناهندگانی در مرزهای مشترک اردن با سوریه و عراق، بیشتر از 85هزار و 500 نفر به ندرت در روز 5 لیتر آب برای نوشیدن، پخت و پز و شست وشو دریافت می کنند.

اوضاع در یمن هم به شکل مشابه تیره و تار است. این کشور همچنان در خشونت و جنگ داخلی غرق است و هیچ دولت کارآمدی برای مدیریت منابع آب وجود ندارد. صنعا، پایتخت کشور در 10سال آینده به طور کلی خشک خواهد شد. و اکنون هم نیمی از جمعیت این کشور به منابع آب پاکیزه دسترسی ندارند و به همین علت بیماری و مرگ در این کشور گسترش یافته است. 

سازمان ملل تخمین می زند که 14هزار کودک زیر 5 سال از سوء تغذیه و اسهال مرده باشند. در همین حال کشاورزان برای دسترسی به آب، زمین را بیش از هر زمان دیگری حفر کرد ه اند. برخی از چاه ها تا 500 متر عمق دارند و هیچ مقرراتی برای کنترل این روند وجود ندارد. 

تا مداخله موثر یک دولت در این موارد راهی طولانی در یمن باقی است اما این دخالت هم اکنون مورد نیاز و در واقع ضروری است، مانند سایر کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا. برای شروع، دولت های این کشورها باید کشاورزی را با شیوه های نوین مدرن کنند، از جمله با آموزش کشاورزان و معرفی ابزارهایی برای آبیاری کارامدتر. کاهش وابستگی کشاورزی در این کشورها به نزولات آسمانی ضروری است.

تغییرات اقلیمی توفان ها را شدیدتر، دوره های سرما را طولانی تر و منابع آبی را خشک می کند، اما آیا می تواند به وقوع یک جنگ دامن زند؟ نتایج پژوهشی جدیدی که در مجله آکادمی ملی علوم ایالات متحده منتشر شده، حکایت از آن دارد خشکسالی در سوریه که به علت گرم شدن زمین، شدت بی سابق های یافته بود، ناآرامی های اجتماعی آن کشور را به سمت یک خیزش همگانی در سال٢٠١١ سوق داده است؛ منازع های که چندی است به یک بحران داخلی گسترده با ابعادی بین المللی بدل شده است. از این منظر رود فرات یکی از چالش های اساسی بین سه کشور ترکیه، سوریه و عراق است و حتی اروند رود که روزگاری یکی از دلایل مناقشه جنگ بین ایران و عرق شد، توجه به منابع آب شیرین اهمیتی دوچندان برای سیاست مداران کشورهای منطقه دارد. دجله و فرات را باید شریان های حیاتی خاورمیانه دانست که حیات کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و جنوب غرب ایران را به خود وابسته کرده اند. 

بیش از 90 درصد آب فرات و بیش از 56 درصد آب دجله از خاک ترکیه تامین می شود و از سویی نیز نزدیک به 85 درصد از آب شیرین مصرفی کشور عراق و 35 درصد از آب شیرین مصرفی سوریه از این دو رود و سرچشمه های آن تامین می شود. همچنین با اجرای طرح های آبی ترکیه این منابع را تا نصف کاهش می دهد. خطر این رخداد این است که با این کار در عراق نیمی از اراضی کشاورزی و در سوریه بیش از 80 درصد اراضی خشک به حال خود رها شده اند. این موضوع عراق و سوریه را در برابر تهدیدهای اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی بسیار ناپایدار و آسیب پذیر می کند.

این در حالیست که دولت رجب طیب اردوغان در حال نهایی کردن پروژه طولانی مدتش در جنوب شرق آناتولی است، یعنی سد ایلیسو بر روی رودخانه دجله و در نزدیکی مرز سوریه. سد ایلیسو جدیدترین پروژه ترکیه به منظور استفاده از نیروگاه های برق آبی بر رودخانه های دجله و فرات است. زمانی که این سد ساخته شود، 1200 مگاوات برق تولید خواهد کرد که حدود 2 درصد از نیاز برق ترکیه است. 

پروژه جنوب شرق آناتولی شامل ساخت 22 سد و 19 نیروگاه برق آبی بر روی حوضه آبی دجله و فرات است، منطقه ای که چندین جنگ بین المللی بر سر آب در آن رخ داده است.

بزرگترین بازنده فعالیت های ترکیه در بالادست رودخانه، عراق و با درجه کمتر سوریه است. عراق در طول تاریخ از این رودخانه استفاده کرده است و این رودخانه تالاب های فصلی ای را به وجود می آورد که برای تامین مواد غذایی ضروری هستند.

اما این آب در طول دهه گذشته، حتی قبل از اتمام سد ایلیسو، در حال کاهش است. در حقیقت هم اکنون در شمال عراق و سوریه، خشک سالی طولانی مدتی رخ داده است، که بعضی از تحلیل گران معتقدند که این مسئله به ظهور داعش در این منطقه کمک کرده است. براساس بعضی از پیش بینی های حداکثری، با توجه به تغییرات آب و هوایی و فعالیت سد در بالادست رودخانه، دجله و فرات تا سال 2040 به دریا نخواهند رسید. 

تغییرات اقلیمی منشا نگرانی های بسیاری برای امنیت ملی، منطقه ای و بین المللی است. جنگ سوریه اکنون حیاتی مختص به خود یافته است، اما این خشک سالی بود که پس از تشدید آن به واسطه تغییرات اقلیمی، نقشی مهم در واسازی کلاف های اجتماعی ایفا کرد. نکته اساسی این است که هرچند جنگ و درگیری غرب آسیا متناظر بر رقابت های منطقه ای، فرا منطقه ای و بنیادگرایی است، اما نقش غیر مستقیم ناامنی موجود در منطقه را می توان در اثر خشکسالی و کم آبی دانست.

در عین حال جهت جبران کم آبی، برخی از کشورها همچون مغرب و اردن، در حال حاضر برخی از این قدم های مهم را در راستای بهبود کشاورزی برداشته اند. هیچ کشوری نمی تواند این کار را به تنهایی انجام دهد. همکاری های منطقه ای و بین المللی به شدت نیاز است.

کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا باید به یکدیگر در اجرای این پروژه ها و این مدل برنامه ها کمک و از هم حمایت کنند. علاوه بر این باید به سرمایه گذارهای اضافی داخلی و بین المللی اجازه داده شود تا برای تامین منابع مالی تعمیر زیرساخت های پیر آبی، در کنار انجام پروژه های جدید مانند سدها با طراحی نوین و مخازن آب فعالیت کنند. همچنین باید تلاش های بیشتری برای حفاظت از منابع آبی موجود انجام گیرد.

این ها کارهایی است که باید توسط دولت انجام شود اما عموم مردم هم نقش مهمی بازی می کنند. شهروندان باید در ابتدا آگاه شوند نه تنها درباره چگونگی استفاده معقول تر از آب بلکه درباره نحوه محافظت در برابر خطرات ناشی از فجایع آب وهوایی. برای بخش خصوصی و سازمان های غیردولتی، ارتقای مدیریت آب در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا یک فرصت بزرگ برای سرمایه گذاری در بخش خدمات توزیع آب و فنآوری های مربوط به آن است.

تخمین زده می شود که بازار منطقه ای خدمات مربوط به بهداشت آب در حدود 200 میلیارد دلار ارزش داشته باشد. پروژه هایی این اهداف را برآورده می کنند که بتوانند هوشمند سرمایه گذاری کنند.همه این ها اما به دولت ها بستگی دارد که بتوانند گام های اول را به درستی بردارند. اگر آن ها اقدامی برای حفظ منابع آب و استانداردسازی عرضه انجام ندهند، جمعیت در معرض خطر همچنان رنج خواهند برد.

وضعیتی که به سادگی می تواند به ناآرامی یا حتی بدتر تبدیل شود. اگر کاری برای این وضعیت صورت نگیرد کل منطقه با چالش آب مواجه خواهد شد، از آن دست چالش هایی که می تواند آتش جنگ های آینده را شعله ور کند.

در جلسه بعدی کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون سازمان ملل در تغییرات آب و هوایی، که در مغرب در ماه نوامبر برگزار می شود، مسئله آب باید در راس دستور کار قرار گیرد. با توجه به این که بیش از 80 درصد از کشورهایی که در مبارزه با تغییرات آب وهوایی نقش دارند در آینده با چالش آب روبه رو خواهد شد، نمی توان برای ایجاد هماهنگی در میان دولت ها و کشورهایی که نقشی بزرگ در صحنه بین المللی ایفا می کنند، تاخیری ایجاد کرد.

*منبع: روزنامه همدلی