دنیای‌اقتصاد: گزارش اقتصادی شاپرک، گزارشی تخصصی است که با هدف بررسی وضعیت پرداخت الکترونیکی کشور، از اردیبهشت سال ۱۳۹۰، به صورت ماهانه، سالانه و هر ۴ سال یک‌‌‌بار منتشر می‌شود. شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی شاپرک که نقش رابط میان بانک مرکزی، شبکه بانکی و شرکت‌های PSP (رابط میان بانک‌ها و شرکت‌های تجاری) را ایفا می‌کند، با انتشار گزارش اقتصادی ماهانه کمک فراوانی به مطالعه بازار هر یک از شرکت‌های ارائه‌‌‌‌‌‌دهنده خدمات پرداخت کرده است.
بر این اساس باید گفت گزارش اقتصادی شاپرک در آذر ماه ۱۴۰۱ مبنی بر بررسی وضعیت عملکرد شرکت‌ها، تعیین سیاست‌‌‌های آنان و همچنین بررسی روند پرداخت شرکت‌های متفاوت در روزهای اخیر منتشر شده است. همچنین در این گزارش سهم شرکت‌های PSP در استفاده از کارتخوانهای فعال فروشگاهی و کارتخوانهای کمتراکنش و فاقد تراکنش ارائه شده است. شرکت‌های PSP واسطه تجاری بین بانک‌ها و مشتریان تجاری در حوزه خدمات پولی و مالی کشور هستند که تمام خدمات موردنیاز برای کسب و کار مشتریان را فراهم می‌کنند. بر این اساس ابتدا باید سهم تعدادی و مبلغی هر یک از شرکت‌های PSP را در بازارها مورد بررسی قرار داد؛ زیرا این شاخص سبب شناخت حوزه فعالیت و نحوه سرمایه‌گذاری در هر یک از شرکت‌های PSP می‌شود.
در شاخص سهم تعدادی تراکنشها، شرکت «بهپرداخت ملت» با سهم 51/ 19درصد در آذرماه با پوشش 96/ 19درصد از مبلغ تراکنشهای کارتخوان فروشگاهی صدرنشین جدول شد. پس از این شرکت، «پرداخت الکترونیک سامان» در جایگاه بعدی قرار گرفته است. این شرکت در انجام تعداد تراکنشها اختلاف چندانی با بهپرداخت ملت نداشته و 44/ 19درصد از سهم این بخش را به خود اختصاص داده است. اما در بخش مبالغ، اختلاف آن کمی فاحش‌تر می‌شود چرا که 67/ 16درصد از مبلغ تراکنشها به این شرکت اختصاص دارد.
سهم شرکت‌های PSP از بازار تراکنشهای هر یک از ابزارهای پذیرش
در بحث پوشش ابزارهای پذیرش پرداخت الکترونیک اینترنتی، شرکت «آسان پرداخت پرشین» با اختصاص 87/ 45درصد از سهم پذیرش تراکنشهای این بخش، رتبه نخست بیشترین ارائه‌‌‌دهندگان خدمات را از آن خود کرد. در این بخش اختلاف این شرکت با دیگر پذیرندگان بسیار بالاست به‌طوری که در جایگاه بعدی شرکت «بهپرداخت ملت» با اختصاص 16/ 21 از تراکنشها، قرار دارد. در بحث ابزار پذیرش موبایلی، شرکت «بهپرداخت ملت» با اختصاص تقریبا نیمی از کل تراکنشها، در جایگاه اول قرار دارد. در این بخش نیز اختلاف فاحشی میان رتبه اول و دوم جدول وجود دارد؛ به‌طوری که «پرداخت الکترونیک سامان» با اختصاص 25درصد از سهم بازار، در جایگاه بعدی قرار گرفته است.
در بخش ابزار پذیرش کارتخوانهای فروشگاهی هم شرکت «پرداخت الکترونیک سامان» با اختصاص حدود 19 در صد از تعداد تراکنشها، در جایگاه اول قرار دارد. در این بخش برخلاف دیگر بخش‌‌‌ها، اختلاف میان شرکت‌های مختلف زیاد نیست؛ به‌طوری که بهپرداخت ملت با سهم 18 درصدی از بازار تراکنشها، در جایگاه بعدی قرار دارد. بیشترین اختلاف بین سهم تعدادی تراکنشهای ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی با 26/ 0درصد کاهش به شرکت «تجارت الکترونیک پارسیان» تعلق دارد. شرکت «بهپرداخت ملت» با رقم 66/ 0درصد افزایش، بالاترین اختلاف را بین سهم تعدادی تراکنشهای ابزار پذیرش اینترنتی نیز نشان می‌دهد. بیشترین اختلاف بین سهم تعدادی تراکنشهای ابزار پذیرش موبایلی با رقم 21/ 1درصد کاهش به شرکت «آسان پرداخت پرشین» تعلق دارد.
اما در بحث مبلغ تراکنشها، در هر سه بخش ابزار پذیرش کارتخوانهای فروشگاهی، اینترنتی و موبایلی، شرکت «بهپرداخت ملت» بیشترین سهم بازار را به خود اختصاص داده است. این شرکت به ترتیب 18، 29 و 51درصد از سهم بازار این ابزار را در اختیار دارد. بیشترین اختلاف بین سهم مبلغی تراکنشهای ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی نسبت به ماه گذشته با کاهش 29/ 0درصدی به شرکت «آسان پرداخت پرشین» تعلق دارد. شرکت «پرداخت الکترونیک سداد» در ابزار پذیرش اینترنتی با کاهش 63/ 0 درصدی، بالاترین تفاضل را نشان می‌دهد. همچنین شرکت «پرداخت الکترونیک سامان» با 20/ 1درصد افزایش بیشترین اختلاف سهم در مبلغ تراکنشهای ابزار پذیرش موبایلی را داشته است.
بررسی رقابت در بازار‌‌‌های مختلف
با اندازه‌گیری شاخص هرفیندال – هیرشمن می‌توان میزان تمرکز در بازار هر حوزه را بررسی کرد. به عبارت دیگر با کمک این شاخص هم می‌توان متوجه شد که در بازار کدام حوزه رقابت بیشتری وجود دارد و کدام بانک‌ها توان انحصار بالاتر و کدام بانک‌ها توان انحصار پایین‌‌‌تری دارند. هرچه میزان عدد شاخص کمتر باشد، توان انحصار کمتر و در نتیجه بازار رقابتی‌تر و هرچه عدد شاخص بیشتر باشد، میزان انحصار در آن بازار بیشتر و توان انحصاری بانک نیز بالاتر است. در این مدل، بخشی که امتیاز کمتر از هزار واحد داشته باشد، بازار رقابتی محسوب می‌شود. بین هزار تا هزار و 800 واحد بازار دارای تمرکز ملایم بوده و بیشتر از‌هزار واحد بازار دارای تمرکز بالایی است. بر اساس محاسبات شاپرک، تنها بازار کارتخوانهای فروشگاهی با عدد 1302 واحد دارای تمرکز ملایم است. دو بازار ابزار پذیرش اینترنتی و موبایلی هرکدام به ترتیب با 2795 و 3509 واحد دارای تمرکز بسیار بالایی هستند.
سهم تراکنشها و تعداد کارتخوانها در استان‌‌‌های کشور
در گزارش شاپرک، سهم تراکنشهای کارتخوانهای فروشگاهی هر استان در آذرماه بررسی شد. در این میان شرکت «پرداخت الکترونیک سامان» و «بهپرداخت ملت» در اکثر استان‌‌‌های کشور نسبت به سایر شرکت‌ها در تراکنش کارتخوان فروشگاهی امتیاز بالاتری را دریافت کردهاند. علاوه بر سهم تراکنشها، تعداد کارتخوانهای هر شرکت در فروشگاه‌‌‌های سراسر کشور نیز در آذر ماه ۱۴۰۱ بررسی شد. شرکت‌های «پرداخت الکترونیک پاسارگاد»، «پرداخت الکترونیک سامان» و «تجارت الکترونیک پارسیان» بیشترین تعداد کارتخوانها را در فروشگاه‌‌‌های استان کشور به خود اختصاص دادند.
عوامل مذکور نشان‌‌‌دهنده عملکرد شرکت و استفاده شرکت‌ها از این ابزارها برای رسیدن به اثربخشی است. اما سوال این است که شاخص اثربخشی چیست و چگونه می‌توان از آن استفاده کرد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که شاخص اثربخشی با نسبت گرفتن از سهم هر شرکت از تراکنشهای شرکت به سهم همان شرکت از ابزار کارتخوان فروشگاهی است که عدد به دست آمده نشان‌‌‌دهنده میزان اثربخشی کارتخوانهای یک شرکت در شبکه پرداخت الکترونیک و میزان توانایی در جذب تراکنش‌‌‌‌‌‌هاست. اگر عدد به دست آمده برای شرکت مورد نظر برابر یک باشد به این معنی است که شرکت مذکور به اندازه سهم خود در ابزارها، به جذب تراکنش پرداخته است و اگر این عدد برای شرکت مذکور بالاتر از یک باشد به این معنی است که این شرکت فراتر از سهم خود موفق به جذب تراکنشها شده است.
بر این اساس عملکرد مختلف هر یک از شرکت‌های PSP در کسب سهم تراکنشها و تعداد کارتخوانها گاهی سبب کاهش شاخص اثربخشی نیز می‌شود. بر این اساس شرکت‌های «بهپرداخت ملت»، «فراپردازان آروند امید»، «پرداخت الکترونیک سامان»، «تجارت الکترونیک پارسیان» و «آسان پرداخت پرشین» موفق به کسب عدد بالاتر از یک در شاخص اثربخشی شدند. دارا بودن عدد بالاتر از یک در شاخص اثربخشی به این معناست که جذب تراکنشهای این شرکت‌ها روی کارتخوانها بیشتر از سهم تعداد کارت‌خوان‌هایشان از کل کارتخوانهای کشور بوده است. به عبارت دیگر نحوه توزیع کارتخوانهای فروشگاهی این شرکت‌ها به گونه‌‌‌ای بوده که در جذب بیشتر تراکنشها به نسبت سایر شرکت‌ها موفق‌‌‌ترعمل کردهاند. شرکت «پرداخت نوین آرین» نسبت به آذرماه با افزایش ۰21/ ۰ واحدی در آذرماه رو‌‌‌به‌‌‌رو بود. این امر می‌تواند ناشی از افزایش سهم تعداد پایانه‌‌‌های کارتخوان فروشگاهی فعال سیستمی و سهم تراکنشهای کارتخوان فروشگاهی این شرکت باشد.
کارتخوانهای کمتراکنش و فاقد تراکنش
در این میان به کارت‌‌‌خوانی کمتراکنش گفته می‌شود که در بازه دوماهه متوالی کمتر از ۶۰تراکنش در هر ماه و مجموع مبالغ تراکنش آن در دو ماهه متوالی کمتر از ۲۰ میلیون ریال در هر ماه باشد. دو شاخص تعداد کارتخوانها و تعداد تراکنشها می‌توانند چشم‌‌‌انداز خوبی به شرکت‌های PSP درباره نحوه توزیع این ابزارها ارائه دهند. به دنبال این موضوع باید به شرکت‌های فاقد تراکنش در شبکه شاپرک در آذر ماه اشاره کرد. این موضوع به این معنی است که شرکت‌های مذکور در شبکه شاپرک فعال هستند اما تراکنشی از سوی آنها صورت نگرفته است. شرکت‌های «فراپردازان آروند امید»، «بهپرداخت ملت»، «پرداخت الکترونیک سامان» و «آسان پرداخت پرشین» از جمله شرکت‌هایی هستند که در ماه آذر ۱۴۰۱ به بالاترین شاخص اثربخشی کارتخوانهای فروشگاهی تراکنش‌‌‌‌‌‌دار دست یافته‌‌‌‌‌‌اند.
این امر در نتیجه افزایش تعداد کارتخوان فروشگاهی و تعداد تراکنشهای این شرکت در آذر بوده است. اما چه عواملی سبب کثرت کارتخوانهای فروشگاهی کمتراکنش یا فاقد تراکنش شده است؟ در پاسخ به این سوال باید به مداخله بانک‌ها در این موضوع اشاره کرد؛ زیرا در ایران کارتخوانها به صورت رایگان در اختیار پذیرندگان قرار می‌گیرند و کلیه هزینه‌‌‌های آن از جمله هزینه نصب، نگهداری و کاغذ رول توسط بانک پرداخت می‌شود. عامل دیگری که سبب افزایش کارتخوانهای فاقد تراکنش شده، الزام شرکت PSP به نصب کارتخوان بدون توجه به کارآیی آن در فروشگاه‌‌‌هاست و به سبب نمایشی بودن کارتخوان، مورد استقبال فروشندگان قرار نمی‌گیرد.
این موضوع در سایر کشورها برخلاف ایران است؛ زیرا در اکثر کشورها پذیرندگان کارتخوان فروشگاهی با اجاره دستگاه باید هزینه‌‌‌های مزبور را خودشان پرداخت کنند. این امر سبب می‌شود تا بهره‌‌‌وری در به کارگیری کارتخوانها در سایر کشورها بیشتر باشد. تعداد کارتخوانهای فروشگاهی کمتراکنش و فاقد تراکنش در آذر ماه 59/ 1درصد کاهش یافت. به‌طور کلی در حال حاضر 87/ 13درصد از کارتخوانهای کشور، دستگاه‌‌‌های کم تراکنش یا فاقد تراکنش هستند. در این میان بیشترین تغییر در سهم تعداد کارتخوانهای کمتراکنش و فاقد تراکنش مربوط به شرکت «فراپردازان آروند امید» است که با کاهش 46/ 14 درصدی مواجه بوده است بیشترین میزان افزایش هم مربوط به «الکترونیک کرت دماوند» است که افزایش 05/ 3 درصدی داشته است.
