دنیای‌اقتصاد - کارتهای اعتباری یکی از خدماتی هستند که بانک‌ها در راستای وظیفه اصلی خود، یعنی توزیع و تخصیص اعتبار انجام می‌دهند. از سال ۸۴ تا امروز تلاش‌‌‌های بسیاری برای رفع موانع این خدمت و گسترش استفاده از آن صورت گرفته که البته سهم ناچیز این کارت‌‌‌ها در میان کارتهای بانکی نشان از آن دارد که چندان نتیجه‌بخش نبوده. به هرحال این کارت‌‌‌ها می‌توانند به افزایش قدرت خرید مردم و در نتیجه افزایش درآمد بنگاه‌‌‌های تولیدی کمک کنند. در شرایط تورمی ایران، این کارت‌‌‌ها می‌توانند راحت‌تر به مردم کمک کرده تا کالاهای خود را تامین کرده و برنامهریزی مالی داشته باشند. در ادامه به فراز و فرودهای این خدمت بانکی و شرایط دریافت آن پرداخته شده است.
تاریخچه کارتهای اعتباری
تخصیص اعتبار یکی از اصلی‌‌‌ترین فعالیت‌های بانکی است و این فرآیند در قالب قراردادهای مختلف و با ابزارهای گوناگون صورت می‌گیرد. یکی از این ابزارها، کارتهای اعتباری است که اعتبار آن بر اساس رتبه اعتباری افراد نزد بانک مشخص شده و سپس فرد باید طی مدت زمان مشخص بدهی خود را به بانک پرداخت کند. فرآیند آن شباهت زیادی به فرآیند وام‌‌‌دهی داشته ولی مزایای متفاوتی نسبت به پرداخت وام دارد. اولین کارتهای اعتباری، مستطیل‌‌‌های فلزی بودند که بیشتر به پلاک‌‌‌های سربازان شباهت داشتند. این کارت‌‌‌ها در دهه 30 در آمریکا گسترش و تقریبا تا دهه 1950 کاربرد داشتند. این کارت‌‌‌ها که نشاندهنده اطلاعات شخصی افراد بود، در مدارک مربوط به تراکنش‌‌‌های بین افراد مانند مهر عمل کرده و فروشنده با ارجاع مدارک به بانک، مبلغ مذکور را دریافت می‌کرد. رفته‌رفته با پیشرفت تکنولوژی و روی کار آمدن کارتهای EVM، انجام این فرآیند بر عهده این ابزار گذاشته شد. رفته‌رفته این کارت‌‌‌ها به یکی از پرکاربردترین کارتهای بانکی تبدیل شدند.
اما تقریبا کارتهای اعتباری میان کاربران ایرانی مغفول مانده و کارتهای برداشت و کارتهای پیشپرداخته کاربرد بیشتری داشته‌‌‌اند. موضوع کارتهای اعتباری برای اولین بار در سال 84 توسط بانک ملی مطرح شد. در ابتدای امر، مراجع تقلید ایرادات شرعی بر این کارت‌‌‌ها وارد کردند. سال ۸۶ سید عباس موسویان عضو شورای فقهی بانک مرکزی اعلام کرد که ایرادات شرعی این خدمت بانکی رفع شده و پس از آن گسترش استفاده از کارتهای اعتباری در دستور کار قرار گرفت. به‌رغم تلاش‌‌‌های فراوانی که برای گسترش این کارت‌‌‌ها صورت گرفت، ولی استفاده از آنان چندان رواج نیافت و علل مختلفی را برای این موضوع می‌توان برشمرد. از مهم‌ترین عوامل این رخداد، می‌توان به مشخص نبودن محل تامین این اعتبارات و همچنین مشخص نبودن فرآیند اعتبارسنجی مشتریان اشاره کرد.
برای رفع ایراد شرعی کارتهای اعتباری، بانک‌ها ملزم شدند تا این کارت‌‌‌ها را تحت عنوان عقد مرابحه به مشتریان ارائه دهند بنابراین به این کارت‌‌‌ها، کارت مرابحه نیز می‌‌‌گویند. مرابحه یکی از عقود زیرمجموعه عقد بیع است. در این قرارداد فروشنده کالا موظف است تا قیمت تمام شده کالا اعم از قیمت خرید، هزینه‌‌‌های حمل‌ونقل، نگهداری و سایر هزینه‌‌‌ها را به اطلاع مشتری رسانده و سپس تقاضای مبلغ یا‌درصدی اضافی به عنوان سود کند. با توجه به این موضوع، درحال حاضر امکان دریافت وجه نقد از طریق کارتهای اعتباری وجود ندارد و این کارت‌‌‌ها شباهت زیادی به بن‌کارت‌‌‌ها دارند و بیشتر باید در خرید کالاها و خدمات از آنها استفاده کرد. تفاوت این کارت‌‌‌ها با کارتهای پیشپرداخته در این است که در کارتهای پیشپرداخته، مبلغ اعتبار پیش‌تر توسط یک شخص ثالث پرداخت شده ولی در کارتهای اعتباری، دارنده کارت به موجب عقد مرابحه درواقع وکیل بانک در خرید کالاها و خدمات است و هزینه این کالاها توسط بانک‌ها به فروشندگان پرداخت می‌شود. نکته مهم این است که هزینه پرداخت شده توسط بانک به فروشندگان، بعدا از دارنده کارتهای اعتباری دریافت خواهد شد.
تفاوت کارت اعتباری و وام بانکی هم در شیوه تخصیص اعتبار است. در وام‌‌‌ها، اعتبار صادر شده مانند پول نقد خواهد بود و دریافت‌‌‌کنندگان باید مسوولیت تمام و کمال آن را قبول کنند، البته که به واسطه وام آزادی عمل بیشتری هم در مصرف اعتبار اختصاص داده شده وجود دارد. اما در کارتهای اعتباری، اعتبار صرفا باید در زمینه‌‌‌های مشخص شده مصرف شود و البته صرفا خرید خدمات و کالاها از طریق فروشندگان طرف قرارداد با بانک‌ها است. در نتیجه آزادی عمل کمتری در انجام خریدها وجود دارد اما نکته حائز اهمیت آن است که در کارتهای اعتباری مسوولیت کمتری بر دوش دارنده کارت وجود دارد. برای مثال در صورت سرقت یا کلاهبرداری از کارتهای اعتباری، در اغلب موارد مسوولیت آن بر دوش بانک صادرکننده بوده و دارنده کارت، کمتر در قبال خطرات احتمالی مسوول خواهد بود که همین موضوع امنیت و اطمینان استفاده از کارت اعتباری را افزایش خواهد داد.
شیوه عملکرد کارتهای اعتباری
در کارتهای اعتباری، سقف مشخصی به عنوان سقف اعتبار مشخص شده و کارت توسط صادرکننده برای متقاضی صادر می‌شود. برای مشخص شدن سقف اعتبار هر کارت، ابتدا متقاضی توسط نهادهای اعتبارسنج بررسی شده و بانک بر اساس رتبه اعتباری اعلام شده برای هر شخص، به آنان اعتباری را اختصاص می‌دهد. متقاضی می‌تواند تحت شرایط عنوان شده در قرارداد با بانک صادرکننده از این کارت استفاده کرده و خریدهای خود را انجام دهد. پس از استفاده از اعتبار کارت که می‌تواند بخشی از آن یا همه آن باشد، مشتری موظف است تا مبلغ اعتبار مصرف شده را در زمانی خاص و با سودی خاص به بانک صادرکننده کارت بپردازد.
مزایا و معایب کارتهای اعتباری
استفاده از اعتبار از دیرباز تاکنون در کشورهای دیگر رواج داشته و در مقایسه با آنان، این ابزار بانکی در ایران بسیار جوان محسوب می‌شود. مرسوم شدن استفاده از این کارت‌‌‌ها نشان می‌دهد که مزایای آن نسبت به معایبش، از مزیت نسبی برخوردار است. افزایش قدرت خرید یکی از مهم‌ترین مزایای کارتهای اعتباری است. با کمک کارتهای اعتباری می‌توان قدرت خرید کالاها یا خدمات موردنیاز را در لحظه دریافت کرد در حالی که می‌توان بهای آن را در آینده به‌صورت قسطی پرداخت کرد. این موضوع سبب می‌شود که اولا خانوارها سریع‌‌‌تر مایحتاج خود را دریافت کنند و دوما به سبب افزایش قدرت خرید مردم، درآمد فروشندگان و تولیدکنندگان کالاها و خدمات افزایش خواهد داشت.
دومین فایده کارتهای اعتباری، برنامهریزی مالی دقیق‌‌‌تر برای آینده است. در کشوری با اقتصاد تورمی مانند ایران، برنامهریزی برای آینده کار بسیار سختی است. مخصوصا که بسته بودن بازارها و عمق کم آنان به علاوه انحصار برخی تولیدکنندگان، احتمال پیش‌بینی درست میزان افزایش قیمت کالاها و خدمات را به شدت سخت می‌کند. در چنین شرایطی حتی اگر افراد پس‌‌‌انداز هم کنند، ممکن است طی یک موج تورمی ارزش بخش زیادی از پول خود را از دست بدهند. اما با استفاده از کارتهای اعتباری هم افراد سریعا به کالای مورد نظر خود دست پیدا می‌کنند و هم با توجه به مشخص بودن نرخ قسط حساب‌‌‌های اعتباری می‌توانند برای آینده مالی خود برنامهریزی کنند.
دیگر مزیت کارتهای اعتباری، همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، امنیت بالاتر نسبت به کارتهای برداشت و وجه نقد است. وجه نقد و کارتهای برداشت همواره در معرض سرقت قرار دارند. در صورت سرقت از آنان، مالک آنها مسوول بوده و زیان صرفا متوجه وی خواهد بود. اما در کارت اعتباری، دارنده کارت درواقع وکیل بانک در انجام خریدهاست و مالک اصلی اعتبار، بانک است. در چنین شرایطی در صورت سرقت از کارت اعتباری، دارنده کارت می‌تواند مراتب سرقت را به بانک اطلاع داده و بانک باید پیگیر موضوع سرقت باشد و از این لحاظ مسوولیت زیادی بر دوش دارنده کارت نیست و وی از این سرقت متضرر نخواهد شد.
از جمله معایب کارتهای اعتباری هم می‌توان به افزایش خلق و خوی مصرف‌گرایی اشاره کرد. قدرت خریدی که بلافاصله در اختیار افراد قرار می‌گیرد ممکن است آنان را وسوسه به خرید برخی کالاها و خدمات غیرضروری کند. در چنین شرایطی درصورت عدم‌مدیریت صحیح منابع اعتباری، فرد به شدت بدهکار بانک شده و ممکن است با ورشکستگی مالی روبه‌رو شود. دیگر عیب این کارت‌‌‌ها، کاهش قدرت خرید آتی است. با خرید از طریق این کارت‌‌‌ها، دارنده به بانک بدهکار می‌شود و باید بخشی از درآمد خود را همواره صرف بازپرداخت اقساط اعتبار خود کند. در چنین شرایطی بخشی از درآمد آینده افراد به این موضوع اختصاص پیدا کرده و قدرت خرید آنان را در صورت مدیریت ضعیف منابع تحت‌تاثیر قرار خواهد داد.
شرایط دریافت کارت اعتباری
همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد، یکی از مهم‌ترین موانع گسترش استفاده از کارتهای اعتباری، نبود زیرساخت‌‌‌های اعتبارسنجی مناسب بود. درسال‌های اخیر یکی از محل‌‌‌های تمرکز بانک مرکزی، ایجاد زیرساخت‌‌‌های مناسب اعتبارسنجی افراد بود. تاپیش از این، اعتبار افراد معمولا توسط وثایق و ضامنان آنها‌سنجیده می‌‌‌شد. اما با روی کار آمدن نهادهای اعتبارسنج، رتبه‌اعتباری افراد ملاک مهمی برای اعتباردهی محسوب می‌شود؛ هرچند که هنوز هم برخی از بانک‌ها برای صدور کارت اعتباری به ضامن و وثیقه نیاز دارند.
اما روند حرکت بانک‌ها نشان می‌دهد که آنان به‌‌‌زودی به سمت استفاده از اعتبارسنجی خواهند رفت. در نتیجه حفظ رتبه اعتباری بالا بسیار حائز اهمیت است. رتبه اعتباری بین 0 تا 900 بوده و هرچه عدد بزرگ‌تر باشد نشاندهنده اعتبار بیشتر وی در دریافت اعتبار است. عواملی مانند به روز بودن و یکسان بودن اطلاعات هویتی در بانک‌ها، نبود اقساط عقب افتاده، نبود بدهی به دولت مانند مالیات و عوارض شهرداری و محل کار و میزان درآمد از جمله مواردی است که می‌تواند رتبه اعتباری را افزایش دهد. پس رتبه اعتباری اهمیت بالایی در دریافت اعتبار دارد.
از جمله شرایط ثابت در تمامی بانک‌ها، سن بالای 18 سال، دارا بودن حساب بانکی در بانک صادرکننده، عدم‌سابقه چک برگشتی و نبود بدهی غیرجاری به شبکه بانکی است. علاوه بر این شرایط که در تمامی بانک‌ها ثابت است، باقی شرایط متناسب با مبلغ انتخابی و قوانین داخلی بانک‌ها بسیار متفاوت و متنوع است. برای مثال درصورت دارا بودن سپرده سرمایه‌گذاری، گواهی سپرده، صندوق‌های سرمایه‌گذاری یا معرفی نامه از طریق دارندگان این شرایط، در بانک سامان شرط نبود بدهی غیرجاری به شبکه بانکی و چک برگشتی لحاظ نمی‌شود. بررسی‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» نشان می‌دهد که طیف اعتبار ضامنان و همچنین وثایق درخواستی در هر بانک و شعب متفاوت است و نمی‌توان شرایط ثابتی را در نظر گرفت. به هرحال پس از دریافت اطلاعات هویتی و دریافت وثایق موردنیاز، بانک‌ها اقدام به صدور کارت اعتباری کرده و افراد بر مبنای قرارداد امضا شده موظف به بازپرداخت اقساط اعتبار خود هستند. البته چنانچه تاریخ انقضای کارت برسد و اعتبار در آن باقی مانده باشد، در برخی بانک‌ها بر این اعتبار سود تعلق نخواهد گرفت.
کارنامه بانک‌ها در صدور کارت اعتباری
بر اساس گزارش اقتصادی شاپرک، حدود 132میلیون کارت اعتباری در این شبکه در تیرماه سال‌جاری تراکنش داشتند و فعال محسوب میشوند. در این بین تنها حدود 682هزار عدد آن به کارتهای اعتباری تعلق داشت. این یعنی اینکه تنها 52/ 0درصد از کارتهای بانکی از نوع اعتباری هستند که خود مبین رواج نیافتن این کارت‌‌‌ها میان مردم است. در این میان بیشترین تعداد کارتهای اعتباری مربوط به بانک ملی ایران بود. پس از این بانک، بانک صادرات، سپه و تجارت به ترتیب در جایگاه‌‌‌های بعدی قرار گرفتند. سهم ناچیز این کارت‌‌‌ها در میان کارتهای بانکی نشان از آن دارد که فرهنگ استفاده از آنان چندان گسترش پیدا نکرده است. علاوه بر این موضوع، همچنان موانع بسیاری برای استفاده از این کارت‌‌‌ها وجود دارد که باید رفع شود تا علاقه افراد به استفاده از آنان افزایش پیدا کند.
