ناپایداری دو محله تهران بعد از اجرای برنامه نوسازی بافت فرسوده

نتایج مطالعات محققان پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی در زمینه فرایند جاری نوسازی بافت‌های فرسوده در محلات شمشیری و شبیری- جی نشان می‌دهد که در برخی از حوزه‌ها برنامه نوسازی به پایداری بیشتر محلات و در اغلب حوزه‌ها به ناپایداری و یا حداقل عدم تاثیر در وضعیت اجتماعی محلات منجر شده است.

نقی عسگری، عضو هیات علمی گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، با اشاره به وضعیت بافت فرسوده در شهرهای کشور، افزود: بخش‌هایی از شهرها به دلایل مختلف اقتصادی و اجتماعی، در طی زمان از جریان نوسازی خارج شده و  بدون مداخله دولت یا بخش عمومی توان بازیابی خود را از دست می‌دهند؛ این مناطق معمولا با عمر بالای 50 سال در کنار ناپایداری فیزیکی، با مسائل اجتماعی و اقتصادی نیز مواجه هستند که به این نواحی بافت‌ فرسوده گفته می‌شود.

وی از شناسایی 77 هزار هکتار اراضی بافت فرسوده در 207 شهر کشور خبر داد و یادآور شد: این اراضی در شهر تهران حدود 3300  هکتار معادل 5 درصد وسعت شهر است که 15 درصد جمعیت شهر را در خود جای داده است.

عسگری با اشاره به اقدامات انجام شده در زمینه نوسازی بافت‌های فرسوده، خاطرنشان کرد: در سال‌های 90 ، 91 و 92 بنابر اظهارات معاونت وقت سازمان نوسازی در شهر تهران سهم بافت فرسوده از پروانه‌های نوسازی ساختمانی مسکونی صادر شده به ترتیب 25 ،‌21 و 21 درصد بوده است؛ در حالی که بافت فرسوده تهران فقط 5 درصد مساحت و 15 درصد جمعیت شهر را در برمی‌گیرد.

وی تاکید کرد: با این حال عملکرد کشور در این زمینه از برنامه اولیه‌ نوسازی سالانه 10 درصد، عقب است؛ به طوری که این میزان در شهر تهران حدود 35 درصد اعلام شده است.

عضو هیات علمی گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی با بیان اینکه برنامه نوسازی در حال اجرا است، اظهار کرد: بر اساس قانون حمایت از احیاء، به‌سازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری مقرر است حداقل 25 درصد تسهیلات مسکن بانک مرکزی به بافت‌های فرسوده اختصاص یابد و مطابق تصویب‌نامه هیات دولت تامین 1.8 میلیون واحد تسهیلات یارانه‌ای مسکن و 360 هزار تسهیلات یارانه‌ای ودیعه اسکان موقت تا پایان برنامه ششم تعهد شده است.

عسگری تصریح کرد:‌ همچنین با تصویب سند ملی راهبردی احیاء به‌سازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری، ساز و کار جدیدی برای نوسازی این بافت‌ها تعریف شده است که شامل تشکیل ستاد ملی و استانی بازآفرینی پایدار بافت‌ها و تعیین چشم‌انداز، اصول راهنما و تصویب 8 راهبرد و 49 سیاست برای تحقق راهبردهاست.

اجرای پروژه تحقیقاتی در پژوهشگاه مطالعات اجتماعی

وی از اجرای پروژه تحقیقاتی در این زمینه خبر داد و گفت: این پژوهش با عنوان «ارزیابی پایداری اجتماعی بازآفرینی شهری–نمونه تهران (محله شمشیری و شبیری- جی)"با حمایت جهاد دانشگاهی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی انجام شد.

عسگری، بررسی نتایج مستقیم و پیامدهای بلندمدت‌تر برنامه و سیاست بازآفرینی شهری در حوزه‌های اصلی پایداری اجتماعی را در دو محله میانی کلانشهر تهران محلات شمشیری از منطقه 9 و شبیری-جی از منطقه 10 از اهداف این طرح دانست و ادامه داد: میزان نوسازی در محله شمشیری 54.2 درصد و محله شبیری - جی 36.3 درصد بوده است و تحلیل مقایسه‌ای و کشف اثرات برنامه بر پایداری اجتماعی در دو محله نشان داد که به رغم همجواری دو محله، فاصله قابل ملاحظه‌ای از نظر سطح اجتماعی و اقتصادی محلات شبیری-جی و شمشیری وجود دارد.

نتایج به دست آمده از این مطالعات

این محقق به بیان یافته‌های به دست آمده از این مطالعات پرداخت و گفت: یافته‌ها نشان می‌دهد که در دو محله مورد مطالعه از نظر کیفیت مصالح و کیفیت ساخت، تبادل صوتی، رضایت کلی از  مسکن، رعایت استانداردهای محیطی، مناسب‌سازی برای معلولان جسمی و تراکم نفر در واحد مسکونی شرایط بهتر شده‌ است.

وی در عین حال بی‌توجهی به به‌سازی و نوسازی (تعمیر و نگهداری) و تمرکز صرف بر بازسازی در برنامه ‌بازآفرینی را از نقاط ضعف موجود در این مناطق ذکر کرد و افزود: از سوی دیگر نرخ بی‌سوادی نسبتا بالا (8 درصد در مقابل 6.7 درصد استان)، ‌سطح پایین تحصیلات دانشگاهی ساکنان (حدود 20 درصد در مقابل 30 درصد استان) و سرانه کمتر از نیم مترمربع فضاهای آموزشی (استاندارد ملی 2 تا 7 مترمربع) وضعیت نامناسبی از شرایط آموزش در محلات مورد مطالعه ترسیم می‌کند، اما از نظر ساکنان شاخص کیفیت آموزش از 7 سال گذشته بهتر شده است.

عسگری ادامه داد: بیکاری در هر دو محله مورد بررسی بسیار بالا (32 و 34 درصد)، شاخص فقر درآمدی نشان از فقر گسترده (حدود 77 درصد) و فقر نسبی یا قابلیتی حتی وضعیت بحرانی‌تر (حدود 90 درصد) دارد؛ ولی از سوی دیگر تعداد پروانه‌های صادر شده در هر دو محله نشان‌دهنده موفقیت نسبی در نوسازی بناهای مسکونی (36 درصد و 54 درصد) است.

وی اضافه کرد: تحلیل طبقاتی ساکنان محلات نشان داد که در یک محله طبقه متوسط در وضعیت مناسب و در محله دیگر وضعیت نامناسب (با حدود 20 درصد) و مخصوصا در بخش فرسوده آن بسیار نامناسب (با حدود 12 درصد) است. با این حال سهم بیشتری از تازه‌واردان به محلات (30 و 41 درصد) متعلق به طبقه متوسط با سرمایه فرهنگی هستند که بطور بالقوه بعنوان عاملی در افزایش تحول اجتماعی، توانمندسازی و ارتقای دربرگیری و همبستگی اجتماعی ارزیابی می‌شود.

 عضو هیات علمی گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی با بیان اینکه 10 تا 15 درصد اهالی تمایل به ترک محله دارند، خاطرنشان کرد: این در حالی است که در برنامه نوسازی هیچ گونه تمهیدی برای ترغیب ساکنان به ماندن در محله پیش‌بینی نشده است، همچنین به صورت برنامه‌ریزی شده تلاشی برای بازسازی تدریجی نشده است.

به گفته وی بر اساس تجارب نوسازی برای حفظ و تداوم هویت در بافت، احیای تدریجی بافت با حمایت از  تعمیر و نگهداری بناها، مد نظر قرار می‌گیرد؛ چراکه فرض بر این است در هر بافت شهری عناصری وجود دارد که با حداقل به‌سازی و نوسازی با حفظ ساختار و هویت، اثر، قابل احیاء خواهد بود.

عسگری ادامه داد: در برنامه نوسازی به رغم وجود حمایت از طراحی و اجرای نما مطابق با الگوهای ایرانی و اسلامی، به دلیل عدم پیش‌بینی مکانیزم‌هایی برای شناسایی موتیف‌های محلی یا منطقه شهری و طراحی و معماری متمایز کننده‌ محلی منجر به یکسان‌سازی در طراحی و معماری شهر بدون توجه به هویت‌های محلی کلانشهر تهران خواهد شد.  

«مهاجرت از منطقه» از دیگر یافته‌های مطالعات پژوهشگران

وی متوسط سابقه سکونت در محلات مورد بررسی را 22 سال دانست و یادآور شد: این میزان در محدوده فرسوده محلات تا 26 سال نیز افزایش می‌یابد و سهم ساکنان تازه‌ وارد و با سابقه سکونت کمتر از 7 سال اندکی بیش از 40 درصد است. نرخ سالانه خروج از محله در یک محله زیاد (14 درصد)، ولی در بخش فرسوده آن کم و در محله دیگر نیز نرخ خروج از محله کم (3 درصد) است؛ از این نظر وضعیت محله مناسب ارزیابی شده است. نسبت مسکن ملکی در هر دو محله در حدود 68 درصد و مسکن پدری حدود 5 درصد است که مناسب ارزیابی شده است.

عسگری اظهار کرد: جمعیت هر دو محله با توجه به سهم کم افراد زیر 15 سال و سهم بیشتر افراد بالای 65 سال، نسبت به جمعیت تهران، نسبتا پیر است؛ اما با توجه به جوانی جمعیت تازه ‌وارد به محلات، روند موجود مناسب است.

نتایج کلی از مطالعه دو محله تهران

وی به طور کلی نتایج به دست آمده از این مطالعه را در جدول ذیل بیان کرد و گفت: بر اساس سطح نیازها و بر مبنای امتیاز کسب شده هر حوزه در کل محله، محدوده بافت فرسوده و محدوده غیر فرسوده هر دو محله به یکی از رنگ‌های زرد ، قرمز و قرمز پررنگ درآمده است.

وی اضافه کرد: از یافته‌های به دست آمده می‌توان نتیجه گرفت که در برخی از حوزه‌ها برنامه نوسازی به پایداری بیشتر محلات و در اغلب حوزه‌ها به ناپایداری و یا حداقل عدم تاثیر در وضعیت اجتماعی محلات منجر شده است.

عسگری ادامه داد: علاوه بر آن با توجه به پیش‌بینی روندهایی چون افزایش تراکم جمعیت و روند بسیار کند در تامین زیرساخت‌های اجتماعی، در صورت تداوم نوسازی به شکل کنونی، ناپایداری اجتماعی محلات، محتمل‌ترین گزینه خواهد بود.

به گفته این محقق با ناپایداری اجتماعی محلات،‌ افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی و جرم، افزایش بی‌هویتی و کاهش حس تعلق و سطح اعتماد عمومی و با تمرکز بیشتر طبقات فقیر در این مناطق، احتمال آسیب به حسن شهرت محلات و بدنام شدن آنها افزایش خواهد یافت و یا در بهترین حالت منجر به اعیان‌سازی برخی از محلات خواهد شد که با انتقال طبقات فقیر از این نواحی به نواحی دیگر نتیجه آن حل پایدار مساله نخواهد بود.

وی با تاکید بر اینکه نوسازی بافت‌های ناکارآمد شهری به شیوه کنونی، تنها به رانتی برای سازندگان و تخریب بنیان‌های اجتماعی محلات و نوستالوژی برای ساکنان محلات فرسوده تبدیل شده است؛ یادآور شد: در این مطالعه با توجه به بضاعت تیم تحقیق و منابع بکار رفته با استفاده از تجارب جهانی نوسازی و با توجه به محدودیت‌ها و شرایط جاری مدیریت شهری کشور 29 پیشنهاد در حوزه نوسازی ارائه کردیم.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی جهاد دانشگاهی واردکردن امکان تعمیر و نگهداری بناها به بسته تشویقی،‌ حمایت از مستاجران با سابقه محله،‌ استفاده از ظرفیت مشمولان سربازی در آموزش و توانمندسازی، وارد کردن آموزش به بسته‌های تشویقی،‌ تعیین سهم نیروی کار محلی در پروژه‌ها،‌ حمایت از پیمانکاران محلی، ایجاد مراکز کارآفرینی، انتقال حق تراکم،‌ پیاده‌ راه‌سازی برای افزایش فضاهای عمومی، حمایت از معماری متمایزکننده و دسترسی آزاد به اطلاعات پروژه‌ها را از جمله راهکارهای پیشنهادی در این تحقیقات نام برد.

به گفته وی، در این مطالعات دکتر تهیمنه شاوردی و سید احمد صالحی از اعضای هیات علمی جهاد دانشگاهی همکاری داشتند.